प्रत्यय की परिभाषा, भेद और उदाहरण

प्रत्यय की परिभाषा, भेद और उदाहरण

प्रत्यय :

प्रत्यय दो शब्दों से मिलकर बना होता है – प्रति +अय। प्रति का अर्थ होता है ‘ साथ में ,पर बाद में ‘ और अय का अर्थ होता है ‘ चलने वाला ‘।अत: प्रत्यय का अर्थ होता है साथ में पर बाद में चलने वाला। जिन शब्दों का स्वतंत्र अस्तित्व नहीं होता वे किसी शब्द के पीछे लगकर उसके अर्थ में परिवर्तन कर देते हैं।

प्रत्यय का अपना अर्थ नहीं होता और न ही इनका कोई स्वतंत्र अस्तित्व होता है। प्रत्यय अविकारी शब्दांश होते हैं जो शब्दों के बाद में जोड़े जाते है।कभी कभी प्रत्यय लगाने से अर्थ में कोई बदलाव नहीं होता है। प्रत्यय लगने पर शब्द में संधि नहीं होती बल्कि अंतिम वर्ण में मिलने वाले प्रत्यय में स्वर की मात्रा लग जाएगी लेकिन व्यंजन होने पर वह यथावत रहता है।

जैसे :-

  • समाज + इक = सामाजिक
  • सुगंध +इत = सुगंधित
  • भूलना +अक्कड = भुलक्कड
  • मीठा +आस = मिठास
  • लोहा +आर = लुहार
  • नाटक +कार =नाटककार
  • बड़ा +आई = बडाई
  • टिक +आऊ = टिकाऊ
  • बिक +आऊ = बिकाऊ
  • होन +हार = होनहार
  • लेन +दार = लेनदार
  • घट + इया = घटिया
  • गाडी +वाला = गाड़ीवाला
  • सुत +अक्कड = सुतक्कड़
  • दया +लु = दयालु

प्रत्यय के प्रकार :-

(क) संस्कृत के प्रत्यय
(ख) हिंदी के प्रत्यय
(ग) विदेशी भाषा के प्रत्यय

(क) संस्कृत के प्रत्यय क्या होते हैं :- संस्कृत व्याकरण में जो प्रत्यय शब्दों और मूल धातुओं से जोड़े जाते हैं वे संस्कृत के प्रत्यय कहलाते हैं ।

जैसे :– त – आगत , विगत , कृत ।

संस्कृत प्रत्यय के प्रकार :-

1. कृत प्रत्यय
2. तद्धित प्रत्यय

1. कृत प्रत्यय क्या होते हैं : वे प्रत्यय जो क्रिया या धातु के अंत में लगकर एक नए शब्द बनाते हैं उन्हें कृत प्रत्यय कहा जाता है ।कृत प्रत्यय से मिलकर जो प्रत्यय बनते है उन्हें कृदंत प्रत्यय कहते हैं । ये प्रत्यय क्रिया और धातु को नया अर्थ देते हैं । कृत प्रत्यय के योग से संज्ञा और विशेषण भी बनाए जाते हैं ।

जैसे :– लिख +अक = लेखक

धातु + प्रत्यय = उदाहरण इस प्रकार हैं :-

(i) लेख, पाठ, कृ, गै , धाव , सहाय , पाल + अक = लेखक , पाठक , कारक , गायक , धावक , सहायक , पालक आदि ।

(ii) पाल् , सह , ने , चर , मोह , झाड़ , पठ , भक्ष + अन = पालन , सहन , नयन , चरण , मोहन , झाडन , पठन , भक्षण आदि ।

(iii) घट , तुल , वंद ,विद + ना = घटना , तुलना , वन्दना , वेदना आदि ।

(iv) मान , रम , दृश्, पूज्, श्रु + अनिय = माननीय, रमणीय, दर्शनीय, पूजनीय, श्रवणीय आदि ।

(v) सूख, भूल, जाग, पूज, इष्, भिक्ष् , लिख , भट , झूल +आ = सूखा, भूला, जागा, पूजा, इच्छा, भिक्षा , लिखा ,भटका, झूला आदि ।

(vi) लड़, सिल, पढ़, चढ़ , सुन + आई = लड़ाई, सिलाई, पढ़ाई, चढ़ाई , सुनाई आदि ।

(vii) उड़, मिल, दौड़ , थक, चढ़, पठ +आन = उड़ान, मिलान, दौड़ान , थकान, चढ़ान, पठान आदि ।

(viii) हर, गिर, दशरथ, माला + इ = हरि, गिरि, दाशरथि, माली आदि ।

(ix) छल, जड़, बढ़, घट + इया = छलिया, जड़िया, बढ़िया, घटिया आदि ।

(x) पठ, व्यथा, फल, पुष्प +इत = पठित, व्यथित, फलित, पुष्पित आदि ।

(xi) चर्, पो, खन् + इत्र = चरित्र, पवित्र, खनित्र आदि ।

(xii) अड़, मर, सड़ + इयल = अड़ियल, मरियल, सड़ियल आदि ।

(xiii) हँस, बोल, त्यज्, रेत , घुड , फ़ांस , भार + ई = हँसी, बोली, त्यागी, रेती , घुड़की, फाँसी , भारी आदि ।

(xiv) इच्छ्, भिक्ष् + उक = इच्छुक, भिक्षुक आदि ।

(xv) कृ, वच् + तव्य = कर्तव्य, वक्तव्य आदि ।

(xvi) आ, जा, बह, मर, गा + ता = आता, जाता, बहता, मरता, गाता आदि ।

(xvii) अ, प्री, शक्, भज + ति = अति, प्रीति, शक्ति, भक्ति आदि ।

(xviii) जा, खा + ते = जाते, खाते आदि ।

(xix) अन्य, सर्व, अस् + त्र = अन्यत्र, सर्वत्र, अस्त्र आदि ।

(xx) क्रंद, वंद, मंद, खिद्, बेल, ले , बंध, झाड़ + न = क्रंदन, वंदन, मंदन, खिन्न, बेलन, लेन , बंधन, झाड़न आदि ।

(xxi) पढ़, लिख, बेल, गा + ना = पढ़ना, लिखना, बेलना, गाना आदि ।

(xxii) दा, धा + म = दाम, धाम आदि ।

(xxiii) गद्, पद्, कृ, पंडित, पश्चात्, दंत्, ओष्ठ् , दा , पूज + य = गद्य, पद्य, कृत्य, पाण्डित्य, पाश्चात्य, दंत्य, ओष्ठ्य , देय , पूज्य आदि ।

(xxiv) मृग, विद् + या = मृगया, विद्या आदि ।

(xxv) गे +रु = गेरू आदि ।

(xxvi) देना, आना, पढ़ना , गाना + वाला = देनेवाला, आनेवाला, पढ़नेवाला , गानेवाला आदि ।

(xxvii) बच, डाँट , गा, खा ,चढ़, रख, लूट, खेव + ऐया \ वैया = बचैया, डटैया, गवैया, खवैया ,चढ़ैया, रखैया, लुटैया, खेवैया आदि ।

(xxviii) होना, रखना, खेवना + हार = होनहार, रखनहार, खेवनहार आदि ।

कृत प्रत्यय के भेद :-

1. कर्तृवाचक कृत प्रत्यय
2. विशेषणवाचक कृत प्रत्यय
3. भाववाचक कृत प्रत्यय
4. कर्मवाचक कृत प्रत्यय
5. करणवाचक कृत प्रत्यय
6. क्रियावाचक कृत प्रत्यय

1. कर्तृवाचक कृत प्रत्यय क्या होता है :- जिस शब्द से किसी के कार्य को करने वाले का पता चले उसे कर्तृवाचक कृत प्रत्यय कहते हैं ।

जैसे :-

  • अक = लेखक , नायक , गायक , पाठक
  • अक्कड = भुलक्कड , घुमक्कड़ , पियक्कड़
  • आक = तैराक , लडाक
  • आलू = झगड़ालू
  • आकू = लड़ाकू , कृपालु , दयालु
  • आड़ी = खिलाडी , अगाड़ी , अनाड़ी
  • इअल = अडियल , मरियल , सडियल
  • एरा = लुटेरा , बसेरा
  • ऐया = गवैया , नचैया
  • ओडा = भगोड़ा
  • वाला = पढनेवाला , लिखनेवाला , रखवाला
  • हार = होनहार , राखनहार , पालनहार
  • ता = दाता , गाता , कर्ता , नेता , भ्राता , पिता , ज्ञाता ।

2. विशेषण वाचक कृत प्रत्यय क्या होता है :- जिन प्रत्यय के क्रियापदों से विशेषण शब्द की रचना होती है उसे विशेषण वाचक कृत प्रत्यय कहते है ।

जैसे :-

  • = आगत ,विगत ,कृत
  • तव्य = कर्तव्य ,गन्तव्य
  • = नृत्य ,पूज्य , खाघ
  • अनीय =पठनीय ,पूजनीय ,शोचनीय ।

3. भाववाचक कृत प्रत्यय क्या होता है :- भाववाचक कृत प्रत्यय वे होते हैं जो क्रिया से भाववाचक संज्ञा का निर्माण करते हैं ।

जैसे :-

  • अन = लेखन , पठन , गमन , मनन , मिलन
  • ति = गति , रति , मति
  • = जय , लेख , विचार , मार , लूट , तोल
  • आवा = भुलावा , छलावा , दिखावा , बुलावा , चढावा
  • आई = कमाई , चढाई , लड़ाई , सिलाई , कटाई , लिखाई
  • आहट = घबराहट , चिल्लाहट
  • औती = मनौती , फिरौती , चुनौती , कटौती
  • अंत = भिडंत , गढंत
  • आवट = सजावट , बनावट , रुकावट , मिलावट
  • ना = लिखना , पढना
  • आन = उड़ान , मिलान , उठान , चढ़ान
  • आव = चढ़ाव , घुमाव , कटाव
  • आवट = सजावट , लिखावट , मिलावट

4. कर्मवाचक कृत प्रत्यय क्या होता है :- जिस प्रत्यय से बनने वाले शब्दों से किसी कर्म का पता चले उसे कर्मवाचक कृत प्रत्यय कहते हैं ।

जैसे :-

  • औना = बिछौना , खिलौना
  • ना = सूँघना , पढना , खाना
  • नी = सुँघनी , छलनी
  • गा = गाना ।

5. करणवाचक कृत प्रत्यय क्या होता है :- जिस प्रत्यय की वजह से बने शब्द से क्रिया के करण का बोध होता है उसे करणवाचक कृत प्रत्यय कहते हैं ।

जैसे :-

  • = भटका , भूला , झूला
  • = झाड़ू
  • = रेती , फांसी , भारी , धुलाई
  • = बेलन , झाडन , बंधन
  • नी = धौंकनी , करतनी , सुमिरनी , छलनी , फूंकनी , चलनी

6. क्रिया वाचक कृत प्रत्यय क्या होता है : जिस प्रत्यय के कारण बने शब्दों से क्रिया के होने का भाव पता चले उसे क्रिया वाचक कृत प्रत्यय कहते हैं ।

जैसे :-

ता = डूबता , बहता , चलता
या = खोया , बोया
आ = सुखा , भूला , बैठा
ना = दौड़ना , सोना
कर = जाकर , देखकर

कृत प्रत्यय के प्रकार :-

1. विकारी कृत प्रत्यय
2. अविकारी कृत प्रत्यय

1. विकारी कृत प्रत्यय क्या होता है :- विकारी कृत प्रत्यय में शुद्ध संज्ञा तथा विशेषण बने होते हैं इसलिए इसे विकारी कृत प्रत्यय कहते हैं ।

विकारी कृत प्रत्यय के भेद :-

1. क्रियार्थक संज्ञा
2. कृतवाचक संज्ञा
3. वर्तमान कालिक कृदंत
4. भूतकालिक कृदंत

1. क्रियार्थक संज्ञा क्या होती है :- वह संज्ञा जो क्रिया के मूल रूप में होती है और क्रिया का अर्थ देती है अथार्त को का अर्थ बताने वाला वह शब्द जो क्रिया के रूप में उपस्थित होते हुए भी संज्ञा का अर्थ देता है वह क्रियाथक संज्ञा कहलाती है ।

2. कृतवाचक संज्ञा क्या होती है :- वे प्रत्यय जिनके जुड़ने पर कार्य करने वाले का बोध हो उसे कर्तृवाचक संज्ञा कहते हैं ।

3. वर्तमान कालिक कृदंत क्या होती है :- जब हम एक काम को करते हुए दूसरे काम को साथ में करते हैं तो पहले वाली की गई क्रिया को वर्तमान कालिक कृदंत कहते हैं ।

4. भूतकालिक कृदंत क्या होता है :- जब सामान्य भूतकालिक क्रिया को हुआ , हुए , हुई आदि को जोड़ने से भूतकालिक कृदंत बनता है ।

2. अविकारी कृत प्रत्यय क्या होता है :- ऐसे कृत प्रत्यय जिनकी वजह से क्रियामूलक विशेषण और अव्यय बनते है उन्हें अविकारी कृत प्रत्यय कहते हैं ।

2. तद्धित प्रत्यय क्या होता है :- जब संज्ञा , सर्वनाम , विशेषण के अंत में प्रत्यय लगते हैं उन शब्दों को तद्धित प्रत्यय कहते हैं तद्धित प्रत्यय से मिलाकर जो शब्द बनते हैं उन्हें तद्धितांत प्रत्यय कहते हैं ।

जैसे :– सेठ+आनी = सेठानी ।

शब्द + प्रत्यय = उदहारण इस प्रकार हैं :-

(i) पछताना, जगना , पंडित , चतुर , ठाकुर + आइ = पछताई ,जगाई ,पण्डिताई ,चतुराई , ठकुराई आदि ।

(ii) पण्डित, ठाकुर + आइन = पण्डिताइन, ठकुराइन आदि ।

(iii) पण्डित, ठाकुर, लड़, चतुर, चौड़ा ,अच्छा + आई = पण्डिताई, ठकुराई, लड़ाई, चतुराई, चौड़ाई , अच्छाई आदि ।

(iv) सेठ, नौकर + आनी = सेठ, नौकर आदि ।

(v) बहुत, पंच, अपना +आयत = बहुतायत, पंचायत, अपनायत आदि ।

(vi) लोहा, सोना, दूध, गाँव + आर \आरा = लोहार, सुनार, दूधार, गँवार आदि ।

(vii) चिकना, घबरा, चिल्ल, कड़वा + आहट = चिकनाहट, घबराहट, चिल्लाहट, कड़वाहट आदि ।

(viii) फेन, कूट, तन्द्र, जटा, पंक, स्वप्न, धूम + इल = फेनिल, कुटिल, तन्द्रिल, जटिल, पंकिल, स्वप्निल, धूमिल आदि ।

(ix) कन्, वर्, गुरु, बल + इष्ठ = कनिष्ठ, वरिष्ठ, गरिष्ठ, बलिष्ठ आदि ।

(x) सुन्दर, बोल, पक्ष, खेत, ढोलक, तेल, देहात + ई = सुन्दर, बोल, पक्ष, खेत, ढोलक, तेल, देहात आदि ।

(xi) ग्राम, कुल + ईन = ग्रामीण, कुलीन आदि ।

(xii)भवत्, भारत, पाणिनी, राष्ट्र + ईय = भवदीय, भारतीय, पाणिनीय, राष्ट्रीय आदि ।

(xiii) बच्चा, लेखा, लड़का + ए = बच्चे, लेखे, लड़के आदि ।

(xiv) अतिथि, अत्रि, कुंती, पुरुष, राधा + एय = आतिथेय, आत्रेय, कौंतेय, पौरुषेय, राधेय आदि ।

(xv) फुल, नाक +एल = फुलेल, नकेल आदि ।

(xvi) डाका, लाठी + ऐत = डकैत, लठैत आदि ।

(xvii) अंध, साँप, बहुत, मामा, काँसा, लुट, सेवा + एरा/ऐरा = अँधेरा, सँपेरा, बहुतेरा, ममेरा, कसेरा, लुटेरा , सवेरा आदि ।

(xviii) खाट, पाट, साँप + ओला = खटोला, पटोला, सँपोला आदि ।

(xix) बाप, ठाकुर, मान + औती = बपौती, ठकरौती, मनौती आदि ।

(xx) बिल्ला, काजर + औटा = बिलौटा, कजरौटा आदि ।

(xxi) धम, चम, बैठ, बाल, दर्श, ढोल , लल + क = धमक, चमक, बैठक, बालक, दर्शक, ढोलक , ललक आदि ।

(xxii) विशेष, ख़ास + कर = विशेषकर, ख़ासकर आदि ।

(xxiii) खट, झट + का = खटका, झटका आदि ।

(xxiv) भ्राता, दो + जा = भतीजा, दूजा आदि ।

(xxv) चाम, बाछा, पंख, टाँग + डा/डी = चमड़ा, बछड़ा, पंखड़ी, टँगड़ी आदि ।

(xxvi) रंग, संग, खप + त = रंगत, संगत, खपत आदि ।

(xxvii) अद्य + तन = अद्यतन आदि ।

(xxviii) गुरु, श्रेष्ठ + तर = गुरुतर, श्रेष्ठतर आदि ।

(xxix) अंश, स्व , आ +त: = अंशतः, स्वतः , अत: आदि ।

(xxx) कम, बढ़, चढ़ + ती = कमती, बढ़ती, चढ़ती आदि ।

(xxxi) ऐ , कै , वै + सा = ऐसा , कैसा , वैसा आदि ।

(xxxii) लेश , रंच + मात्र = लेशमात्र , रंचमात्र आदि ।

तद्धित प्रत्यय के प्रकार :-

1. कर्तृवाचक तद्धित प्रत्यय
2. भाववाचक तद्धित प्रत्यय
3. ऊनवाचक तद्धित प्रत्यय
4. संबंध वाचक तद्धित प्रत्यय
5. अपत्यवाचक तद्धित प्रत्यय
6. गुणवाचक तद्धित प्रत्यय
7. स्थानवाचक तद्धित प्रत्यय
8. अव्ययवाचक तद्धित प्रत्यय
9. सादृश्यवाचक तद्धित प्रत्यय
10. गणनावाचक तद्धति प्रत्यय
11. स्त्रीबोधक तद्धित प्रत्यय
12. तारतम्यवाचक तद्धित प्रत्यय
13. पूर्णतावाचक तद्धित प्रत्यय

1. कर्तृवाचक तद्धित प्रत्यय क्या होता है : जिन प्रत्यय को जोड़ने से कार्य को करने वाले का बोध हो उसे कर्तृवाचक तद्धित प्रत्यय कहते हैं अथार्त जो प्रत्यय संज्ञा , सर्वनाम तथा विशेषण के साथ मिलकर करने वाले का या कर्तृवाचक शब्द को बनाते हैं उसे कर्तृवाचक तद्धित प्रत्यय कहते हैं ।

शब्द + प्रत्यय = उदहारण इस प्रकार हैं :-

(i) सोना , लोहा , कह , चम + आर = सुनार , लुहार , कहार , चमार आदि ।

(ii) जुआ + आरी = जुआरी आदि ।

(iii) मजाक , रस , दुःख , आढत , मुख , रसोई + इया = मजाकिया , रसिया , दुखिया , आढतिया , मुखिया , रसोईया आदि ।

(iv) सब्जी , टोपी , घर , गाड़ी , पान + वाला = सब्जीवाला , टोपीवाला , घरवाला , गाड़ीवाला ,पानीवाला आदि ।

(v) पालन + हार = पालनहार आदि ।

(vi) समझ , ईमान , दुकान , कर्ज + दार = समझदार , ईमानदार , दुकानदार , कर्जदार आदि ।

(vii) तेल , भेद , रोग + ई = तेली , भेदी , रोगी आदि ।

(viii) घास , कसा , ठठ , लुट + एरा = घसेरा , कसेरा , ठठेरा , लुटेरा आदि ।

(ix) लकड , पानी , मनि + हारा = लकडहारा , पनिहारा , मनिहारा आदि ।

(x) पाठ , लेख , लिपि + क = पाठक , लेखक , लिपिक आदि ।

(xi) पत्र , कला , चित्र + कार = पत्रकार , कलाकार , चित्रकार आदि ।

(xii) मछु , गेरू , ठलु + आ = मछुआ , गेरुआ , ठलुआ आदि ।

(xiii) मशाल , खजान , मो + ची = मशालची , खजानची , मोची आदि ।

(xiv) कारी , बाजी , जादू + कारीगर , बाजीगर , जादूगर आदि ।

2. भाववाचक तद्धित प्रत्यय क्या होता है : इस प्रत्यय में भाव प्रकट होता है ।इसमें प्रत्यय लगने की वजह से कहीं कहीं पर आदि स्वर की वृद्धि हो जाया करती है । जो प्रत्यय संज्ञा तथा विशेषण के साथ जुडकर भाववाचक संज्ञा को बनाते हैं उसे भाववाचक तद्धित प्रत्यय कहते हैं ।

शब्द + प्रत्यय = उदहारण इस प्रकार हैं :-

(i) देवता ,मनुष्य , पशु , महा , गुरु , लघु + त्व = देवत्व , मनुष्यत्व , पशुत्व , महत्व , गुरुत्व , लघुत्व आदि ।

(ii) बच्चा , लडक , छुट , काला + पन = बचपन , लडकपन , छुटपन , कालापन आदि ।

(iii) सज्जा +वट = सजावट आदि ।

(iv) चिकना + हट = चिकनाहट आदि ।

(v) रंग + त = रंगत आदि ।

(vi) मीठा + आस = मिठास आदि ।

(vii) बुलाव , सराफ , चूर + आ = बुलावा , सराफा , चूरा आदि ।

(viii) भला , बुरा , कठिन , चतुर , ऊँचा + आई = भलाई , बुराई , कठिनाई , चतुराई , ऊँचाई आदि ।

(ix) बुढा , मोटा + आपा = बुढ़ापा , मोटापा आदि ।

(x) खट , मीठा , भडा + आस = खटास , मिठास , भडास आदि ।

(xi) कडवा , घबरा , झल्ला , चिकना + आहट = कडवाहट , घबराहट , झल्लाहट , चिकनाहट आदि ।

(xii) लाली , महा , अरुण , गरी + इमा = लालिमा , महिमा , अरुणिमा , गरिमा आदि ।

(xiii) गर्म , खेत , सर्द , गरीब + ई = गर्मी , खेती , सर्दी , गरीबी आदि ।

(xiv) सुंदर , मूर्ख , मनुष्य , लघु , गुरु , सम , कवि , एक , बन्धु + ता = सुन्दरता , मूर्खता , मनुष्यता , लघुता , गुरुता , समता , कविता , एकता , बन्धुता आदि ।

(xv) बाप , मान + औती =बपौती , मनौती आदि ।

(xvi) लाघ , गौर , पाट + अव = लाघव , गौरव , पाटव आदि ।

(xvii) पंडित , धैर , चतुर , मधु + य = पांडित्य , धैर्य , चातुर्य , माधुर्य आदि ।

(xviii) चौड़ा +आन = चौडान आदि ।

(xix) अपना + आयत = अपनायत आदि ।

(xx) छूट + आरा = छुटकारा आदि ।

3. ऊनवाचक तद्धित प्रत्यय क्या होता है :- जिन प्रत्यय शब्दों से लघुता , प्रियता , हीनता का पता चलता हो उसे ऊनवाचक तद्धित प्रत्यय कहते हैं ।

शब्द + प्रत्यय = उदहारण इस प्रकार हैं :-

(i) ढोल + क = ढोलक आदि ।

(ii) छाता + री = छतरी आदि ।

(iii) बूढी , लोटा , डिबा , खाट + इया = बुढिया , लुटिया , डिबिया , खटिया आदि ।

(iv) टोप , कोठर , टोकन , ढोलक , मण्डल , टोकरा , पहाड़ , घन + ई =टोपी , कोठरी , टोकनी , ढोलकी , मण्डली , टोकरी , पहाड़ी , घण्टी आदि ।

(v) छोटा , कन + की = छोटकी , कनकी आदि ।

(vi) चोरी , कालू + टा = चोट्टा , कलूटा आदि ।

(vii) दुःख , बछ + डा = दुखड़ा , बछड़ा आदि ।

(viii) पाग , टूक , टांग + डी = पगड़ी , टुकड़ी , टंगड़ी आदि ।

(ix) खाट + ली = खटोली आदि ।

(x) बच्चा + वा = बचवा आदि ।

(xi) लँगोट , कचौट , बहु + टी = लंगोटी , कछौटी , बहूटी आदि ।

(xii) खाट , साँप + ओला = खटोला , संपोला आदि ।

(xiii) ठाकुर +आ = ठकुरा आदि ।

(xiv) टीका + ली = टिकली आदि ।

(xv) मरा + सा = मरासा आदि ।

4. संबंधवाचक तद्धित प्रत्यय क्या होता है :- जिन प्रत्ययों के लगने से संबंध का पता लगता है उसे संबंध वाचक तद्धित प्रत्यय कहते हैं इसमें कभी कभी आदि स्वर की वृद्धि हो जाती है ।

शब्द + प्रत्यय = उदहारण इस प्रकार हैं :-

(i) नाना + हाल = ननिहाल आदि ।

(ii) नाक + एल = नकेल आदि ।

(iii) ससुर + आल = ससुराल आदि ।

(iv) बाप + औती = बपौती आदि ।

(v) लखनऊ , पंजाब , गुजरात , बंगाल , सिंधु + ई = लखनवी , पंजाबी , गुजराती , बंगाली , सिंधी आदि ।

(vi) फूफा , मामा , चाचा + ऐरा = फुफेरा , ममेरा , चचेरा आदि ।

(vii) भाई , बहन + जा = भतीजा , भानजा आदि ।

(viii) पटना , कलकता , जबलपुर , अमृतसर + इया = पटनिया , कलकतिया , जबलपुरिया , अमृतसरिया आदि ।

(ix) शरीर , नीति , धर्म , अर्थ , लोक , वर्ष , एतिहास + इक = शारीरिक , नैतिक , धार्मिक , आर्थिक , लौकिक , वार्षिक , ऐतिहासिक आदि ।

(x) दया , श्रद्धा + आलु = दयालु , श्रद्धालु आदि ।

(xi) फल , पीड़ा , प्रचल , दुःख , मोह + इत = फलित , पीड़ित , प्रचलित , दुखित , मोहित आदि ।

(xii) रस , रंग , जहर + ईला = रसीला , रंगीला , जहरीला आदि ।

(xiii) भारत , प्रान्त , नाटक , भवद + ईय = भारतीय , प्रांतीय , नाटकीय , भवदीय आदि ।

(xiv) विष + ऐला = विषैला आदि ।

(xv) कठिन + तर = कठिनतर आदि ।

(xvi) बुद्धि + मान = बुद्धिमान आदि ।

(xvii) पुत्र , मातृ + वत = पुत्रवत , मातृवत आदि ।

(xviii) इक + हरा = इकहरा आदि ।

(xix) नन्द + ओई = ननदोई आदि ।

(xx) ग्राम , काम , हास् , भव + य = ग्राम्य , काम्य , हास्य , भव्य आदि ।

(xxi) जट , फेन , बोझ , पंक + इल = जटिल , फेनिल , बोझिल , पंकिल आदि ।

(xxii) स्वर्ण , अंत , रक्ति + इम = स्वर्णिम , अंतिम , रक्तिम आदि ।

5. अपत्यवाचक तद्धित प्रत्यय क्या होता है :- जिन प्रत्ययों के जुड़ने से शब्द के आंतरिक रूप में परिवर्तन हो जाता है और शब्द का अर्थ अपत्य हो जाता है । इनसे संतान या वंश में पैदा हुए व्यक्ति का बोध होता है उसे अपत्यवाचक तद्धित प्रत्यय कहते हैं ।इस प्रत्यय में कभी कभी आदि स्वर की वृद्धि हो जाती है ।

शब्द + प्रत्यय = उदहारण इस प्रकार से हैं :-

(i) वसुदेव , मनु , कुरु , रघु , यदु , विष्णु , कुन्ती + अ = वासुदेव , मानव , कौरव , राघव , यादव , वैष्णव , कौन्तेय आदि ।

(ii) नर + आयन = नारायण आदि ।

(iii) राधा , गंगा , भागिन + एय = राधेय , गांगेय , भागिनेय आदि ।

(iv) दिति , आदित + य = दैत्य , आदित्य आदि ।

(v) दशरथ , वाल्मिक , सौमित्र , जनक , द्रोपद , गांधार + ई = दाशरथि , वाल्मिकी , सौमित्री , जानकी , द्रोपदी , गांधारी आदि ।

6. गुणवाचक तद्धित प्रत्यय क्या होता है :- जिन प्रत्ययों के प्रयोग से पदार्थ के गुणों का बोध होता है उसे गुणवाचक प्रत्यय कहते हैं । इस प्रत्यय से संज्ञा शब्द गुन्वाची हो जाता है ।

शब्द + प्रत्यय = उदहारण इस प्रकार हैं :-

(i) भूख , प्यास , ठंड , मीठ + आ = भूखा , प्यासा , ठंडा , मीठा आदि ।

(ii) निशा + अ = नैश आदि ।

(iii) शरीर , नगर , इतिहास + इक = शारीरिक , नागरिक , ऐतिहासिक आदि ।

(iv) पक्ष , धन , लोभ , क्रोध , गुण , विद्याथ , सुख , ज्ञान , जंगल + ई = पक्षी , धनी , लोभी , क्रोधी , गुणी , विद्यार्थी , सुखी , ज्ञानी , जंगली आदि ।

(v) बुद्ध + ऊ = बुद्धू आदि ।

(vi) छूत + हा = छुतहर आदि ।

(vii) गांजा + एडी = गंजेड़ी आदि ।

(viii) शाप , पुष्प , आनन्द , क्रोध + इत = शापित , पुष्पित , आनन्दित , क्रोधित आदि ।

(ix) लाल + इमा = लालिमा आदि ।

(x) वर + इष्ठ = वरिष्ठ आदि ।

(xi) कुल + ईन = कुलीन आदि ।

(xii) मधु + र = मधुर आदि ।

(xiii) वत्स + ल = वत्सल आदि ।

(xiv) माया + वी = मायावी आदि ।

(xv) कर्क + श = कर्कश आदि ।

(xvi) चमक , भडक , रंग , सज + ईला = चमकीला , भडकीला , रंगीला , सजीला आदि ।

(xvii) वांछन , अनुकरण , भारत , रमण + ईय = वांछनीय , अनुकरणीय , भारतीय , रमणीय आदि ।

(xviii) कृपा , दया , शंका + लू = कृपालु , दयालु , शंकालु आदि ।

(xix) विष , कस + ऐला = विषैला , कसैला आदि ।

(xx) दया , कुल + वंत = दयावन्त , कुलवंत आदि ।

(xxi) गुण , रूप , बल , विद + वान = गुणवान , रूपवान , बलवान , विद्वान् आदि ।

(xxii) बुद्धि , शक्ति , गति , आयुष + मान = बुद्धिमान , शक्तिमान , गतिमान , आयुष्मान आदि ।

(xxiii) पश्चात् , पौर्वा , दक्षिण + त्य = पश्चात्य , पौर्वात्य , दक्षिणात्य आदि ।

(xxiv) सुन + हरा = सुनहरा आदि ।

(xxv) रूप + हला = रुपहला आदि ।

7. स्थान वाचक तद्धित प्रत्यय क्या होता है :- जिन प्रत्ययों के प्रयोग से स्थान का पता चलता है वहाँ पर स्थान वाचक तद्धित प्रत्यय होता है ।

शब्द + प्रत्यय = उदहारण इस प्रकार हैं :-

(i) गुजरात , पंजाब , बंगाल , जर्मन + ई = गुजरती , पंजाबी , बंगाली , जर्मनी आदि ।

(ii) पटना , मुम्बई , नागपुर , जयपुर + इया = पटनिया , मुम्बईया , नागपुरिया , जयपुरिया आदि ।

(iii) चारा + गाह = चारागाह आदि ।

(iv) आगा + आड़ी = अगाड़ी आदि ।

(v) सर्व , यद , तद + त्र = सर्वत्र , यत्र , तत्र आदि ।

(vi) डेरे , दिल्ली , बनारस , सुरत , चाय + वाला = डेरेवाला , दिल्लीवाला , बनारसवाला , सुरतवाला , चायवाला आदि ।

(vii) कलक , तिरहु + तिया = कलकतिया , तिरहुतिया आदि ।

8. अव्ययवाचक तद्धित प्रत्यय क्या होता है :- संज्ञा , सर्वनाम और विशेषण आदि पदों के अंत में आँ, अ ओं , तना , भर आदि बहुत से प्रत्यय जोडकर अव्यय वाचक तद्धित प्रत्यय बनाए जाते हैं ।

पद + प्रत्यय = उदहारण इस प्रकार हैं :-

(i) सर्व + दा = सर्वदा आदि ।

(ii) एक + त्र = एकत्र आदि ।

(iii) कोस + ओं = कोसों आदि ।

(iv) आप + स = आपस आदि ।

(v) यह + आँ = यहाँ आदि ।

(vi) दिन + भर = दिनभर आदि ।

(vii) धीर + ए = धीरे आदि ।

(viii) तड़का + ए = तडके आदि ।

(ix) पीछा + ए = पीछे आदि ।

9. सादृश्यवाचक तद्धित प्रत्यय क्या होता है :- जिन प्रत्ययों को जोड़ने से बने हुए शब्दों से समानता का पता चले उन्हें सादृश्यवाचक तद्धित प्रत्यय कहते हैं ।

शब्द + प्रत्यय = उदहारण इस प्रकार हैं :-

(i) सुन , रूप + हरा = सुनहरा , रूपहरा आदि ।

(ii) पीला , नीला , काला + सा = पीला सा , नीला सा , काला सा आदि ।

10. गणना वाचक तद्धित प्रत्यय क्या होता है :- जिन प्रत्ययों को जोड़ने से शब्दों में संख्या का पता चले उसे गणना वाचक तद्धित प्रत्यय कहते हैं ।

शब्द + प्रत्यय = उदहारण इस प्रकार हैं :-

(i) पह + ला = पहला आदि ।

(ii) दुस , तीन + रा = दूसरा , तीसरा आदि ।

(iii) इक , दु , ति + हरा = इकहरा , दुहरा , तिहरा आदि ।

(iv) पांच , सात , दस + वाँ = पांचवां , सातवाँ , दसवां आदि ।

(v) चौ +था = चौथा आदि ।

(vi) दो +गुना = दोगुना आदि ।

11. स्त्रीवाचक तद्धित प्रत्यय क्या होता है : जिन प्रत्यय की वजह से संज्ञा , सर्वनाम और विशेषण के साथ लगकर उनके स्त्रीलिंग होने का भेद उत्पन्न हो उन्हें स्त्रीबोधक तद्धित प्रत्यय कहते हैं अथार्त जिन प्रत्ययों को लगाने से स्त्री जाति का बोध हो उसे स्त्रीबोधक तद्धित प्रत्यय कहते हैं ।

शब्द + प्रत्यय = उदहारण इस प्रकार हैं :-

(i) देवा , जेठ , नौकर + आनी = देवरानी , जेठानी , नौकरानी आदि ।

(ii) रूद्र , इंद्र + आणी = रुद्राणी , इन्द्राणी आदि ।

(iii) देव , लड़का + ई = देवी , लडकी आदि ।

(iv) सुत , प्रिय ,छात्र , अनुज + आ =सुता , प्रिया , छात्रा , अनुजा आदि ।

(v) धोबी , बाघ , माली + इन = धोबिन , बाघिन , मालिन आदि ।

(vi) ठाकुर , मुंशी + आइन = ठकुराइन , मुंशियाइन आदि ।

(vii) शेर , मोर + नी = शेरनी , मोरनी आदि ।

12. तारतम्यवाचक तद्धित प्रत्यय क्या होता है :- दो या ज्यादा वस्तुओं में श्रेष्ठता बताने के लिए तारतम्य वाचक तद्धित प्रत्यय प्रयोग किया जाता है ।

शब्द + प्रत्यय = उदहारण इस प्रकार हैं :-

(i) अधिक , गुरु , लघु + तर = अधिकतर , गुरुतर , लघुतर आदि ।

(ii) सुंदर , अधिक , लघु + तम = सुन्दरतम , अधिकतम , लघुतम आदि ।

(iii) गर , वर + ईय = गरिय , वरीय आदि ।

(iv) गर , वर , कन + इष्ठ = गरिष्ठ , वरिष्ठ , कनिष्ठ आदि ।

13. पूर्णतावाचक तद्धित प्रत्यय क्या होता है :- जिन प्रत्ययों को लगाने से शब्द में संख्या की पूर्णता का बोध होता है उसे ही पूर्णता वाचक तद्धित प्रत्यय कहते हैं ।

शब्द + प्रत्यय = उदहारण इस प्रकार हैं :-

(i) प्रथ , पंच , सप्त , नव , दश + म = प्रथम , पंचम , सप्तम , नवम , दशम आदि ।

(ii) चतुर +थ = चतुर्थ आदि ।

(iii) पष + ठ = पष्ठ आदि ।

(iv) द्वि , तृ + तीय = द्वितीय , तृतीय आदि ।

(ख) हिंदी के प्रत्यय क्या होते हैं :-

हिंदी के प्रत्ययों को भी संस्कृत के प्रत्ययों की तरह ही जोड़ा जाता है लेकिन इन दोनों में इतना अंतर होता है की संस्कृत में कृत और तद्धित प्रत्यय होते हैं लेकिन हिंदी में तद्भव और देशज प्रत्यय होते हैं । हिंदी के भी अनेक प्रत्ययों को प्रयोग किया जाता है ।इतिहास के अनुसार हिंदी के प्रत्ययों को चार भागों में बांटा गया है ।

हिंदी के भाग :-

1. तत्सम प्रत्यय
2. तद्भव प्रत्यय
3. देशज प्रत्यय
4. विदेशज प्रत्यय

1. तत्सम प्रत्यय :-
प्रत्यय = अर्थ = उदहारण इस प्रकार हैं :-

(i) – ( स्त्री प्रत्यय , भाववाचक प्रत्यय ) – आदरनीया , प्रिया , माननीया , सुता , इच्छा , पूजा आदि ।

(ii) आनी – ( स्त्री प्रत्यय ) – देवरानी , सेठानी , नौकरानी , भवानी , मेहतरानी आदि ।

(iii) आलु – ( विशेषण प्रत्यय , वाला ) – कृपालु , दयालु , निद्रालु , श्रद्धालु आदि ।

(iv) इत – ( विशेषण प्रत्यय , युक्त ) – पल्लवित , पुष्पित , फलित , हर्षित , निर्मित आदि ।

(v) इमा – ( भाववाचक प्रत्यय ) – गरिमा , मधुरिमा , लालिमा , महिमा , नीलिमा आदि ।

(vi) इक – ( विशेषण प्रत्यय , संज्ञा प्रत्यय ) – दैनिक , वैज्ञानिक , वैदिक , लौकिक , भौतिक आदि ।

(vii) – (स्वार्थ , समूह ) – घटक , ठंडक , भटक , शतक , सप्तक आदि ।

(viii) कार – (लिखने वाला , बनाने वाला , वाला ) – पत्रकार , जानकार शिल्पकार आदि ।

(ix) – ( जन्मा हुआ ) – अंडज , पिंडज , जलज , पंकज , देशज , विदेशज आदि ।

(x) जीवी – ( जीनेवाला ) – परजीवी , बुद्धजीवी , लघुजीवी , दीर्घजीवी आदि ।

(xi) ज्ञ – ( जाननेवाला ) – अज्ञ , निर्वज्ञ , सर्वज्ञ , विज्ञ , मर्मज्ञ आदि ।

(xii) : – ( क्रिया विशेषण प्रत्यय ) – लघुतया , विशेषतया , मुख्यतया , सामान्यतया आदि ।

(xiii) तर – ( तुलना बोधक प्रत्यय ) – उच्चतर , अधिकतर , निम्नतर , सुन्द्रतर , श्रेष्ठतर आदि ।

(xiv) तम – ( सर्वधिकता बोधक प्रत्यय ) – उच्चतम , लघुतम , अधिकतम , महत्तम , निकृष्टतम आदि ।

(xv) ता – ( भाववाचक संज्ञा प्रत्यय ) – सुन्दरता , नवीनता , मधुरता , अधिकता आदि ।

(xvi) त्व – ( भाववाचक संज्ञा प्रत्यय ) – कृतित्व , ममत्व , महत्व , सतीत्व , जनित्व , आदि ।

(xvii) मान – ( विशेषण वाचक प्रत्यय ) – स्वाभिमान , मेहमान , निर्मान आदि ।

(xviii) वान – ( वाला ) – गुणवान , धनवान , बलवान , रूपवान आदि ।

2. तद्भव प्रत्यय :-
प्रत्यय = अर्थ = उदहारण इस प्रकार हैं :-

(i) अंगड – ( वाला ) – बतंगड , कटंगड आदि ।

(ii) अंतू – ( वाला ) – रटंतू , घुमंतू , जीवंतू आदि ।

(iii) अत – ( संज्ञा प्रत्यय ) – खपत , लिखत , रंगत ,चढत , पढ्त आदि ।

(iv) आँध – ( संज्ञा प्रत्यय ) – विषांध , सरांध आदि ।

(v) – ( भाववाचक प्रत्यय ) – जोड़ा , फोड़ा , रगडा , झगड़ा , तगड़ा आदि ।

(vi) आई – ( भाववाचक प्रत्यय ) – कठिनाई , बुराई , सफाई , लिखाई , छपाई , जमाई आदि ।

(vii) आऊ – ( वाला ) – खाऊ , टिकाऊ , बिकाऊ , पण्डिताऊ , जडाऊ आदि ।

(viii) आप /आपा – ( भाववाचक प्रत्यय ) – मिलाप , अपनापा , पुजापा , बुढ़ापा आदि ।

(ix) आर – ( करनेवाला ) – कुम्हार , लुहार , चम्हार , त्यौहार आदि ।

(x) आरा – ( करनेवाला ) – घसियारा , हथियारा आदि ।

(xi) आरी – ( करनेवाला ) – पुजारी , भिखारी , जुआरी आदि ।

(xii) आलू – ( करनेवाला ) – कृपालु , झगड़ालू , दयालु आदि ।

(xiii) आवट – ( भाववाचक प्रत्यय ) – लिखावट , सजावट , बनावट , कसावट , बिनावट आदि ।

(xiv) आस – ( इच्छावाचक प्रत्यय ) – छपास , लिखास , निकास , प्यास , खास आसी ।

(xv) आहत – ( भाववाचक प्रत्यय ) – भलमनसाहत आदि ।

(xvi) आहट – ( भाववाचक प्रत्यय ) – गडगडाहट , घबराहट , चिल्लाहट आदि ।

(xvii) इन – ( स्त्री प्रत्यय ) – जुलाहिन , ठकुराइन , तेलिन , पुजारिन , सेठाइन आदि ।

(xviii) इया – ( वाला , लघुत्व , बोधक , स्त्री प्रत्यय ) – चुटिया , घटिया , चुहिया , डिबिया , भोजपुरिया , जयपुरिया , नागपुरिया , कनौजिया आदि ।

(xix) इला – ( वाला ) – चमकीला , भडकीला , पथरीला , शर्मिला , उर्मिला आदि ।

(xx) एरा – ( वाला ) – चचेरा , ममेरा , बहुतेरा , फुफेरा आदि ।

(xxi) औडा / औडी – ( लिंगवाचक प्रत्यय ) – सेवड़ा , रेवड़ी , पकौड़ा आदि ।

(xxii) – ( भाववाचक प्रत्यय ) – चाहत , मिल्लत , मोहित , लिखित आदि ।

(xxiii) ता – ( कर्मवाचक प्रत्यय ) – आता , सोता , खाता , पिता , पीता , जगता , जाता आदि ।

(xxiv) पन – ( भाववाचक प्रत्यय ) – बचपन , पागलपन , बड़प्पन , लडकपन , छुटपन आदि ।

(xxv) वाला – ( कृतवाचक प्रत्यय , विशेषण प्रत्यय ) – अपनेवाला , ऊपरवाला , खानेवाला, जानेवाला , लालवाला , लिखनेवाला , छापनेवाला आदि ।

3. देशज प्रत्यय :-
प्रत्यय = अर्थ = उदहारण इस प्रकार हैं :-

(i) अक्कड़ – ( वाला ) – घुमक्कड़ ,पियक्कड़ , भुलक्कड़ आदि ।

(ii) अड़ – ( स्वार्थिक ) – अंधड़ , भुक्खड़ आदि ।

(iii) आक – ( भाववाचक प्रत्यय ) – खर्राटा , फर्राटा , सर्राटा आदि ।

(iv) इयल – ( वाला ) – अडियल , दढ़ियल , सडियल आदि ।

4. विदेशज प्रत्यय :- विदेशज प्रत्यय को दो भागों में बाँटा जाता है ।

विदेशज के भाग :-
1. अरबी फारसी प्रत्यय
2. अंगेजी प्रत्यय

1. अरबी फारसी प्रत्यय :-
प्रत्यय = अर्थ = उदहारण इस प्रकार हैं :-

(i) -( भाववाचक प्रत्यय ) – सफेदा , खराबा आदि ।

(ii) आना – ( भाववाचक , विशेषण वाचक प्रत्यय ) – जुर्माना , दस्ताना , मर्दाना ,मस्ताना , दस्ताना आदि ।

(iii) आनी – ( संबंधवाचक प्रत्यय ) – जिस्मानी , मर्दानी , बर्फानी , रूहानी आदि ।

(iv) कार – ( करनेवाला ) – काश्तकार , शिल्पकार , दस्तकार , पेशकार , सलाहकार आदि ।

(v) खोर – ( खाने वाला ) – गमखोर , घूसखोर , रिश्वतखोर , हरामखोर आदि ।

(vi) गार – ( करनेवाला ) – परहेजगार , मददगार , यादगार , रोजगार , बेरोजगार आदि ।

(vii) गी – ( भाववाचक संज्ञा प्रत्यय ) – जिन्दगी , गंदगी , बन्दगी आदि ।

(viii) चा – ( वाला ) – देगचा , बगीचा आदि ।

(ix) ची – ( वाला ) – बगीची , इलायची , डोलची , संदुकची आदि ।

(x) दान – ( स्थिति वाचक ) – इत्रदान , कलमदान , पीकदान आदि ।

(xi) दार – ( वाला ) – ईमानदार , कर्जदार दुकानदार , मालदार आदि ।

(xii) नाक – ( वाला ) – खतरनाक , खौफनाक , दर्दनाक ,शर्मनाक आदि ।

(xiii) बान – ( वाला ) – दरबान , बागबान , मेजबान आदि ।

(xiv) मंद – (वाला ) – अक्लमंद , जरुरतमन्द आदि ।

2. अंग्रेजी प्रत्यय :-

(i) इज्म – ( वाद , मत ) – कम्युनिज्म , बुद्धिज्म , सोशिलिज्म आदि ।

(ii) इस्ट – ( वादी , व्यक्ति ) – कम्युनिष्ट , बुद्धिस्ट , सोशलिष्ट आदि ।

हिंदी के वर्ग :-

1. कर्त्तृवाचक प्रत्यय
2. भाववाचक प्रत्यय
3. संबंध वाचक प्रत्यय
4. लघुतावाचक प्रत्यय
5. गणना वाचक प्रत्यय
6. सादृश्यवाचक प्रत्यय
7. गुणवाचक प्रत्यय
8. स्थान वाचक प्रत्यय

1. कर्त्तृवाचक प्रत्यय क्या होता है :- जिन प्रत्ययों के प्रयोग से कार्य करने वाले का पता चले उसे कर्त्तृवाचक प्रत्यय कहते हैं ।

शब्द + प्रत्यय = उदहारण इस प्रकार हैं :-

(i) सोना , लोहा , चम , कुम्ह + आर = सुनार , लोहार , चमार , कुम्हार आदि ।

(ii) चट ,खद , नद + ओरा = चटोरा , खदोरा , नदोरा आदि ।

(iii) दुःख , सुख , रस + इया = दुखिया , सुखिया , रसिया आदि ।

(iv) मर , सड , दढ़+ इयल = मरियल , सडियल , दढ़ियल आदि ।

(v) साँप , लुट , कस , लखे + एरा = सपेरा, लुटेरा, कसेरा, लखेरा आदि ।

(vi) घर , तांगा , झाड़ू , मोटर , रख , लिखना + वाला = घरवाला, ताँगेवाला, झाड़ूवाला, मोटरवाला , रखवाला , लिखनेवाला आदि ।

(vii) गा , रख , खी + वैया = गवैया, नचैया, रखवैया, खिवैया आदि ।

(viii) लकड़ी , पानी + हारा = लकड़हारा, पनिहारा आदि ।

(ix) राख , चाख + हार = राखनहार, चाखनहार आदि ।

(x) भूल , घूम , पिय + अक्कड़ = भुलक्कड़, घुमक्कड़, पियक्कड़ आदि ।

(xi) लड़ + आकू = लड़ाकू आदि ।

(xii) खेल + आड़ी = खिलाडी आदि ।

(xiii) भाग +ओडा = भगोड़ा आदि ।

2. भाववाचक प्रत्यय क्या होता है :- जिन प्रत्ययों के प्रयोग से भाव का पता चलता है उसे भाववाचक प्रत्यय कहते हैं ।

शब्द + प्रत्यय = उदहारण इस प्रकार हैं :-

(i) प्यास , सुख , रुख , लेख , भूख + आ = प्यासा , सूखा , रुखा , लेखा , भूखा आदि ।

(ii) मीठा , रंग , सिल , भला + आई = मिठाई, रंगाई, सिलाई, भलाई आदि ।

(iii) धम , धड , भड + आका = धमाका, धड़ाका, भड़ाका आदि ।

(iv) मोटा , बुढा , रंड + आपा = मुटापा, बुढ़ापा, रण्डापा आदि ।

(v) चिकना , कडवा , घबडा , गरमा , घबरा + आहट = चिकनाहट, कड़वाहट, घबड़ाहट, गरमाहट , घबराहट आदि ।

(vi) मीठा , खट , भड + आस = मिठास, खटास, भड़ास आदि ।

3. संबंध वाचक प्रत्यय क्या होता है :- जिन प्रत्ययों के प्रयोग से संबंध का पता चलता है उसे संबंध वाचक प्रत्यय कहते हैं ।

शब्द + प्रत्यय = उदहारण इस प्रकार हैं :-

(i) बहन , नन्द , रस + ओई = बहनोई, ननदोई, रसोई आदि ।

(ii) खेल , पह , अन + आड़ी = खिलाड़ी, पहाड़ी, अनाड़ी आदि ।

(iii) चाचा , मामा , मौसा , फूफा + एरा = चचेरा, ममेरा, मौसेरा, फुफेरा आदि ।

(iv) लोहा , सोना , मनी + आरी = लुहारी, सुनारी, मनिहारी आदि ।

(v) नानी , ससुर + आल = ननिहाल, ससुराल आदि ।

4. लघुता वाचक प्रत्यय क्या होता है :- जिन प्रत्ययों के प्रयोग से लघुता या न्यूनता का बोध होता है उसे लघुता वाचक प्रत्यय कहते हैं ।

शब्द + प्रत्यय = उदहारण इस प्रकार हैं :-

(i) रस्सा , कटोरा , टोकरा , ढोलक , लिखना + ई = रस्सी, कटोरी, टोकरी, ढोलकी , लिखाई आदि ।

(ii) टांग , टुक , पग , बछ + डी = टंगड़ी , टुकड़ी, पगड़ी, बछड़ी आदि ।

(iii) खाट , लोटा , चोटी , डीबी , पुड़ी + इया = खटिया, लुटिया, चुटिया, डिबिया, पुड़िया आदि ।

(iv) मुख , दुःख , चम + डा = मुखड़ा, दुखड़ा, चमड़ा आदि ।

(v) खाट , मध , साँप + ओला = खटोला, मझोला, सँपोला आदि ।

5. गणना वाचक प्रत्यय क्या होता है :- जिन प्रत्ययों के प्रयोग से गणना वाचक संख्या का पता चले उसे गणना वाचक प्रत्यय कहते हैं ।

शब्द + प्रत्यय = उदहारण इस प्रकार हैं :-

(i) चौ + था = चौथा आदि ।

(ii)दुस , तिस + रा = दूसरा , तीसरा आदि ।

(iii) पह + ला = पहला आदि ।

(iv) पाँच , दस , सात , आठ + वाँ = पाँचवाँ , दसवाँ , सातवाँ , आठवाँ आदि ।

6. सादृश्यवाचक प्रत्यय क्या होता है :- जिन प्रत्ययों के प्रयोग से शब्दों के बीच समानता का पता चले उसे सादृश्यवाचक प्रत्यय कहते हैं ।

शब्द + प्रत्यय = उदहारण इस प्रकार हैं :-

(i) मुझ , तुझ , नीला , चाँद , गुलाब , कमल + सा = मुझ–सा, तुझ–सा, नीला–सा, चाँद–सा, गुलाब–सा ,कमल सा आदि ।

(ii) दु , ति , चौ + हरा = दुहरा, तिहरा, चौहरा आदि ।

(iii) सुन , रूप + हला = सुनहला , रुपहला आदि ।

7. गुणवाचक प्रत्यय क्या होता है : जिन प्रत्ययों को प्रयोग करने से गुण का पता चले उसे गुणवाचक प्रत्यय कहते हैं ।

शब्द + प्रत्यय = उदहारण इस प्रकार है :-

(i) मीठ , ठंड , प्यास , भूख , प्यार + आ = मीठा, ठंडा, प्यासा, भूखा, प्यारा आदि ।

(ii) लच , गँठ , सज , रंग , चमक , रस + ईला = लचीला, गँठीला, सजीला, रंगीला, चमकीला, रसीला आदि ।

(iii) मटम , कष , विष + ऐला = मटमैला, कषैला, विषैला आदि ।

(iv) बट , पंडित , नामधार , खट + आऊ = बटाऊ, पंडिताऊ, नामधराऊ, खटाऊ आदि ।

(v) कला , कुल , दया + वन्त = कलावन्त, कुलवन्त, दयावन्त आदि ।

(vi) मूर्ख , लघु , कठोर , मृदु + ता = मूर्खता, लघुता, कठोरता, मृदुता आदि ।

8. स्थान वाचक प्रत्यय क्या होता है :- जिन प्रत्ययों के प्रयोग से किसी स्थान का पता चले उसे स्थान वाचक प्रत्यय कहते हैं ।

शब्द + प्रत्यय = उदहारण इस प्रकार हैं :-

(i) पंजाब , गुजरात , मराठ , अजमेर , बीकानेर , बनारस , जयपुर + ई = पंजाबी, गुजराती, मराठी, अजमेरी, बीकानेरी, बनारसी, जयपुरी आदि ।

(ii) अमृतसर , भोजपुर , जयपुर , जमिलपुर + इया = अमृतसरिया, भोजपुरिया, जयपुरिया, जालिमपुरिया आदि ।

(iii) हरी , राजपूत , तेलंगा + आना = हरियाना, राजपूताना, तेलंगाना आदि ।

(iv) हरियाणा , देहल + वी = हरियाणवी, देहलवी आदि ।



हिंदी में प्रयुक्त होने वाले बहुत से उदहारण इस प्रकार हैं :-

1. – शैव, वैष्णव, तैल, पार्थिव, मानव, पाण्डव, वासुदेव, लूट, मार, तोल, लेख, पार्थ, दानव, यादव, भार्गव, माधव, जय, लाभ, विचार, चाल, लाघव, शाक्त, मेल, बौद्ध।

2. अक – चालक, पावक, पाठक, लेखक, पालक, विचारक, खटक, धावक, गायक, नायक, दायक।

3. अक्कड़ – भुलक्कड़, घुमक्कड़, पियक्कड़, कुदक्कड़, रुअक्कड़, फक्कड़, लक्कड़।

4. अंत – गढ़ंत, लड़ंत, भिड़ंत, रटंत, लिपटंत, कृदन्त, फलंत।

5. अन्तर – रुपान्तर, मतान्तर, मध्यान्तर, समानान्तर, देशांतर, भाषांतर।

6. अतीत – कालातीत, आशातीत, गुणातीत, स्मरणातीत।

7. अंदाज – तीरंदाज, गोलंदाज, बर्कंदाज, बेअंदाज।

8. अंध – सड़ांध, मदांध, धर्माँध, जन्मांध, दोषांध।

9. अधीन – कर्माधीन, स्वाधीन, पराधीन, देवाधीन, विचाराधीन, कृपाधीन, निर्णयाधीन, लेखकाधीन, प्रकाशकाधीन।

10. अन – लेखन, पठन, वादन, गायन, हवन, गमन, झाड़न, जूठन, ऐँठन, चुभन, मंथन, वंदन, मनन, चिँतन, ढ़क्कन, मरण, चलन, जीवन।

11. अना – भावना, कामना, प्रार्थना।

12. अनीय – तुलनीय, पठनीय, दर्शनीय।

13. अन्वित – क्रोधान्वित, दोषान्वित, लाभान्वित, भयान्वित, क्रियान्वित, गुणान्वित।

14. अन्वय – पदान्वय, खंडान्वय।

15. अयन – रामायण, नारायण, अन्वयन।

16. – प्यासा, लेखा, फेरा, जोड़ा, प्रिया, मेला, ठंडा, भूखा, छाता, छत्रा, हर्जा, खर्चा, पीड़ा, रक्षा, झगड़ा, सूखा, रुखा, अटका, भटका, मटका, भूला, बैठा, जागा, पढ़ा, भागा, नाचा, पूजा, मैला, प्यारा, घना, झूला, ठेला, घेरा, मीठा।

17. आइन – ठकुराइन, पंडिताइन, मुंशियाइन।

18. आई – लड़ाई, चढ़ाई, भिड़ाई, लिखाई, पिसाई, दिखाई, पंडिताई, भलाई, बुराई, अच्छाई, बुनाई, कढ़ाई, सिँचाई, पढ़ाई, उतराई।

19. आऊ – दिखाऊ, टिकाऊ, बटाऊ, पंडिताऊ, नामधराऊ, खटाऊ, चलाऊ, उपजाऊ, बिकाऊ, खाऊ, जलाऊ, कमाऊ, टरकाऊ, उठाऊ।

20. आक – लड़ाक, तैराक, चालाक, खटाक, सटाक, तड़ाक, चटाक।

21. आका – धमाका, धड़ाका, भड़ाका, लड़ाका, फटाका, चटाका, खटाका, तड़ाका, इलाका।

22. आकू – लड़ाकू, पढ़ाकू, उड़ाकू, चाकू।

23. आकुल – भयाकुल, व्याकुल।

24. आटा – सन्नाटा, खर्राटा, फर्राटा, घर्राटा, झपाटा, थर्राटा।

25. आड़ी – कबाड़ी, पहाड़ी, अनाड़ी, खिलाड़ी, अगाड़ी, पिछाड़ी।

26. आढ्य – धनाढ्य, गुणाढ्य।

27. आतुर – प्रेमातुर, रोगातुर, कामातुर, चिँतातुर, भयातुर।

28. आन – उड़ान, पठान, चढ़ान, नीचान, उठान, लदान, मिलान, थकान, मुस्कान।

29. आना – नजराना, हर्जाना, घराना, तेलंगाना, राजपूताना, मर्दाना, जुर्माना, मेहनताना, रोजाना, सालाना।

30. आनी – देवरानी, जेठानी, सेठानी, गुरुआनी, इंद्राणी, नौकरानी, रूहानी, मेहतरानी, पंडितानी।

31. आप – मिलाप, विलाप, जलाप, संताप।

32. आपा – बुढ़ापा, मुटापा, रण्डापा, बहिनापा, जलापा, पुजापा, अपनापा।

33. आब – गुलाब, शराब, शबाब, कबाब, नवाब, जवाब, जनाब, हिसाब, किताब।

34. आबाद – नाबाद, हैदराबाद, अहमदाबाद, इलाहाबाद, शाहजहाँनाबाद।

35. आमह – पितामह, मातामह।

36. आयत – त्रिगुणायत, पंचायत, बहुतायत, अपनायत, लोकायत, टीकायत, किफायत, रियायत।

37. आयन – दांड्यायन, कात्यायन, वात्स्यायन, सांस्कृत्यायन।

38. आर – कुम्हार, सुनार, लुहार, चमार, सुथार, कहार, गँवार, नश्वार।

39. आरा – बनजारा, निबटारा, छुटकारा, हत्यारा, घसियारा, भटियारा।

40. आरी – पुजारी, सुनारी, लुहारी, मनिहारी, कोठारी, बुहारी, भिखारी, जुआरी।

41. आरु – दुधारु, गँवारु, बाजारु।

42. आल – ससुराल, ननिहाल, घड़ियाल, कंगाल, बंगाल, टकसाल।

43. आला – शिवाला, पनाला, परनाला, दिवाला, उजाला, रसाला, मसाला।

44. आलु – ईर्ष्यालु, कृपालु, दयालु।

45. आलू – झगड़ालू, लजालू, रतालू, सियालू।

46. आव – घेराव, बहाव, लगाव, दुराव, छिपाव, सुझाव, जमाव, ठहराव, घुमाव, पड़ाव, बिलाव।

47. आवर – दिलावर, दस्तावर, बख्तावर, जोरावर, जिनावर।

48. आवट – लिखावट, थकावट, रुकावट, बनावट, तरावट, दिखावट, सजावट, घिसावट।

49. आवना – सुहावना, लुभावना, डरावना, भावना।

50. आवा – भुलावा, बुलावा, चढ़ावा, छलावा, पछतावा, दिखावा, बहकावा, पहनावा।

51. आहट – कड़वाहट, चिकनाहट, घबराहट, सरसराहट, गरमाहट, टकराहट, थरथराहट, जगमगाहट, चिरपिराहट, बिलबिलाहट, गुर्राहट, तड़फड़ाहट।

52. आस – खटास, मिठास, प्यास, बिँदास, भड़ास, रुआँस, निकास, हास, नीचास, पलास।

53. आसा – कुहासा, मुँहासा, पुंडासा, पासा, दिलासा।

54. आस्पद – घृणास्पद, विवादास्पद, संदेहास्पद, उपहासास्पद, हास्यास्पद।

55. ओई – बहनोई, ननदोई, रसोई, कन्दोई।

56. ओड़ा – भगोड़ा, हँसोड़ा, थोड़ा।

57. ओरा – चटोरा, कटोरा, खदोरा, नदोरा, ढिँढोरा।

58. ओला – खटोला, मँझोला, बतोला, बिचोला, फफोला, सँपोला, पिछोला।

59. औटा – बिलौटा, हिरनौटा, पहिलौटा, बिनौटा।

60. औता – फिरौता, समझौता, कठौता।

61. औती – चुनौती, बपौती, फिरौती, कटौती, कठौती, मनौती।

62. औना – घिनौना, खिलौना, बिछौना, सलौना, डिठौना।

63. औनी – घिनौनी, बिछौनी, सलौनी।

64. इंदा – परिँदा, चुनिँदा, शर्मिँदा, बाशिँदा, जिन्दा।

65. – दाशरथि, मारुति, राघवि, वारि, सारथि, वाल्मीकि।

66. इक – मानसिक, मार्मिक, पारिश्रमिक, व्यावहारिक, ऐतिहासिक, पार्श्विक, सामाजिक, पारिवारिक, औपचारिक, भौतिक, लौकिक, नैतिक, वैदिक, प्रायोगिक, वार्षिक, मासिक, दैनिक, धार्मिक, दैहिक, प्रासंगिक, नागरिक, दैविक, भौगोलिक।

67. इका – नायिका, पत्रिका, निहारिका, लतिका, बालिका, कलिका, लेखिका, सेविका, प्रेमिका।

68. इकी – वानिकी, मानविकी, यांत्रिकी, सांख्यिकी, भौतिकी, उद्यानिकी।

69. इत – लिखित, कथित, चिँतित, याचित, खंडित, पोषित, फलित, द्रवित, कलंकित, हर्षित, अंकित, शोभित, पीड़ित, कटंकित, रचित, चलित, तड़ित, उदित, गलित, ललित, वर्जित, पठित, बाधित, रहित, सहित।

70. इतर – आयोजनेतर, अध्ययनेतर, सचिवालयेतर।

71. इत्य – लालित्य, आदित्य, पांडित्य, साहित्य, नित्य।

72. इन – मालिन, कठिन, बाघिन, मालकिन, मलिन, अधीन, सुनारिन, चमारिन, पुजारिन, कहारिन।

73. इनी – भुजंगिनी, यक्षिणी, सरोजिनी, वाहिनी, हथिनी, मतवालिनी।

74. इम – अग्रिम, रक्तिम, पश्चिम, अंतिम, स्वर्णिम।

75. इमा – लालिमा, गरिमा, लघिमा, पूर्णिमा, हरितिमा, मधुरिमा, अणिमा, नीलिमा, महिमा।

76. इयत – इंसानियत, कैफियत, माहियत, हैवानित, खासियत, खैरियत।

77. इयल – मरियल, दढ़ियल, चुटियल, सड़ियल, अड़ियल।

78. इया – लठिया, बिटिया, चुटिया, डिबिया, खटिया, लुटिया, मुखिया, चुहिया, बंदरिया, कुतिया, दुखिया, सुखिया, आढ़तिया, रसोइया, रसिया, पटिया, चिड़िया, बुढ़िया, अमिया, गडरिया, मटकिया, लकुटिया, घटिया, रेशमिया, मजाकिया, सुरतिया।

79. इल – पंकिल, रोमिल, कुटिल, जटिल, धूमिल, तुंडिल, फेनिल, बोझिल, तमिल, कातिल।

80. इश – मालिश, फरमाइश, पैदाइश, पैमाइश, आजमाइश, परवरिश, कोशिश, रंजिश, साजिश, नालिश, कशिश, तफ्तिश, समझाइश।

81. इस्तान – कब्रिस्तान, तुर्किस्तान, अफगानिस्तान, नखलिस्तान, कजाकिस्तान।

82. इष्णु – सहिष्णु, वर्घिष्णु, प्रभाविष्णु।

83. इष्ट – विशिष्ट, स्वादिष्ट, प्रविष्ट।

84. इष्ठ – घनिष्ठ, बलिष्ठ, गरिष्ठ, वरिष्ठ।

85. – गगरी, खुशी, दुःखी, भेदी, दोस्ती, चोरी, सर्दी, गर्मी, पार्वती, नरमी, टोकरी, झंडी, ढोलकी, लंगोटी, भारी, गुलाबी, हरी, सुखी, बिक्री, मंडली, द्रोपदी, वैदेही, बोली, हँसी, रेती, खेती, बुहारी, धमकी, बंगाली, गुजराती, पंजाबी, राजस्थानी, जयपुरी, मद्रासी, पहाड़ी, देशी, सुन्दरी, ब्राह्मणी, गुणी, विद्यार्थी, क्रोधी, लालची, लोभी, पाखण्डी, विदुषी, विदेशी, अकेली, सखी, साखी, अलबेली, सरकारी, तन्दुरी, सिन्दुरी, किशोरी, हेराफेरी, कामचोरी।

86. ईचा – बगीचा, गलीचा, सईचा।

87. ईन – प्रवीण, शौकीन, प्राचीन, कुलीन, शालीन, नमकीन, रंगीन, ग्रामीण, नवीन, संगीन, बीन, तारपीन, गमगीन, दूरबीन, मशीन, जमीन।

88. ईना – कमीना, महीना, पश्मीना, नगीना, मतिहीना, मदीना, जरीना।

89. ईय – भारतीय, जातीय, मानवीय, राष्ट्रीय, स्थानीय, भवदीय, पठनीय, पाणिनीय, शास्त्रीय, वायवीय, पूजनीय, वंदनीय, करणीय, राजकीय, देशीय।

90. ईला – रसीला, जहरीला, पथरीला, कंकरीला, हठीला, रंगीला, गँठीला, शर्मीला, सुरीला, नुकीला, बर्फीला, भड़कीला, नशीला, लचीला, सजीला, फुर्तीला।

91. ईश – नदीश, कपीश, कवीश, गिरीश, महीश, हरीश, सतीश।

92. – सिँधु, लघु, भानु, गुरु, अनु, भिक्षु, शिशु, , वधु, तनु, पितु, बुद्धु, शत्रु, आयु।

93. उक – भावुक, कामुक, भिक्षुक, नाजुक।

94. उवा/उआ – मछुआ, कछुआ, बबुआ, मनुआ, कलुआ, गेरुआ।

95. उल – मातुल, पातुल।

96. – झाडू, बाजारू, घरू, झेँपू, पेटू, भोँपू, गँवारू, ढालू।

97. ऊटा – कलूटा।

98. – चले, पले, फले, ढले, गले, मिले, खड़े, पड़े, डरे, मरे, हँसे, फँसे, जले, किले, काले, ठहरे, पहरे, रोये, चने, पहने, गहने, मेरे, तेरे, तुम्हारे, हमारे, सितारे, उनके, उसके, जिसके, बकरे, कचरे, लुटेरे, सुहावने, डरावने, झूले, प्यारे, घने, सूखे, मैले, थैले, बेटे, लेटे, आए, गए, छोटे, बड़े, फेरे, दूसरे।

99. एड़ी – नशेड़ी, भँगेड़ी, गँजेड़ी।

100. एय – गांगेय, आग्नेय, आंजनेय, पाथेय, कौँतेय, वार्ष्णेय, मार्कँडेय, कार्तिकेय, राधेय।

101. एरा – लुटेरा, सपेरा, मौसेरा, चचेरा, ममेरा, फुफेरा, चितेरा, ठठेरा, कसेरा, लखेरा, भतेरा, कमेरा, बसेरा, सवेरा, अन्धेरा, बघेरा।

102. एल – फुलेल, नकेल, ढकेल, गाँवड़ेल।

103. एला – बघेला, अकेला, सौतेला, करेला, मेला, तबेला, ठेला, रेला।

104. एत – साकेत, संकेत, अचेत, सचेत, पठेत।

105. ऐत – लठैत, डकैत, लड़ैत, टिकैत, फिकैत।

106. ऐया – गवैया, बजैया, रचैया, खिवैया, रखैया, कन्हैया, लगैया।

107. ऐल – गुस्सैल, रखैल, खपरैल, मुँछैल, दँतैल, बिगड़ैल।

108. ऐला – विषैला, कसैला, वनैला, मटैला, थनैला, मटमैला।

109. – बालक, सप्तक, दशक, अष्टक, अनुवादक, लिपिक, चालक, शतक, दीपक, पटक, झटक, लटक, खटक।

110. कर – दिनकर, दिवाकर, रुचिकर, हितकर, प्रभाकर, सुखकर, प्रलंयकर, भयंकर, पढ़कर, लिखकर, चलकर, सुनकर, पीकर, खाकर, उठकर, सोकर, धोकर, जाकर, आकर, रहकर, सहकर, गाकर, छानकर, समझकर, उलझकर, नाचकर, बजाकर, भूलकर, तड़पकर, सुनाकर, चलाकर, जलाकर, आनकर, गरजकर, लपककर, भरकर, डरकर।

111. करण – सरलीकरण, स्पष्टीकरण, गैसीकरण, द्रवीकरण, पंजीकरण, ध्रुवीकरण।

112. कल्प – कुमारकल्प, कविकल्प, भृतकल्प, विद्वतकल्प, कायाकल्प, संकल्प, विकल्प।

113. कार – साहित्यकार, पत्रकार, चित्रकार, संगीतकार, काश्तकार, शिल्पकार, ग्रंथकार, कलाकार, चर्मकार, स्वर्णकार, गीतकार, बलकार, बलात्कार, फनकार, फुँफकार, हुँकार, छायाकार, कहानीकार, अंधकार, सरकार।

114. का – गुटका, मटका, छिलका, टपका, छुटका, बड़का, कालका।

115. की – बड़की, छुटकी, मटकी, टपकी, अटकी, पटकी।

116. कीय – स्वकीय, परकीय, राजकीय, नाभिकीय, भौतिकीय, नारकीय, शासकीय।

117. कोट – नगरकोट, पठानकोट, राजकोट, धूलकोट, अंदरकोट।

118. कोटा – परकोटा।

119. खाना – दवाखाना, तोपखाना, कारखाना, दौलतखाना, कैदखाना, मयखाना, छापाखाना, डाकखाना, कटखाना।

120. खोर – मुफ्तखोर, आदमखोर, सूदखोर, जमाखोर, हरामखोर, चुगलखोर।

121. – उरग, विहग, तुरग, खड़ग।

122. गढ़ – जयगढ़, देवगढ़, रामगढ़, चित्तौड़गढ़, कुशलगढ़, कुम्भलगढ़, हनुमानगढ़, लक्ष्मणगढ़, डूँगरगढ़, राजगढ़, सुजानगढ़, किशनगढ़।

123. गर – जादूगर, नीलगर, कारीगर, बाजीगर, सौदागर, कामगर, शोरगर, उजागर।

124. गाँव – चिरगाँव, गोरेगाँव, गुड़गाँव, जलगाँव।

125. गा – तमगा, दुर्गा।

126. गार – कामगार, यादगार, रोजगार, मददगार, खिदमतगार।

127. गाह – ईदगाह, दरगाह, चरागाह, बंदरगाह, शिकारगाह।

128. गी – मर्दानगी, जिँदगी, सादगी, एकबारगी, बानगी, दीवानगी, ताजगी।

129. गीर – राहगीर, उठाईगीर, जहाँगीर।

130. गीरी – कुलीगीरी, मुँशीगीरी, दादागीरी।

131. गुना – दुगुना, तिगुना, चौगुना, पाँचगुना, सौगुना।

132. ग्रस्त – रोगग्रस्त, तनावग्रस्त, चिन्ताग्रस्त, विवादग्रस्त, व्याधिग्रस्त, भयग्रस्त।

133. घ्न – कृतघ्न, पापघ्न, मातृघ्न, वातघ्न।

134. चर – जलचर, नभचर, निशाचर, थलचर, उभयचर, गोचर, खेचर।

135. चा – देगचा, चमचा, खोमचा, पोमचा।

136. चित् – कदाचित्, किँचित्, कश्चित्, प्रायश्चित्।

137. ची – अफीमची, तोपची, बावरची, नकलची, खजांची, तबलची।

138. – अंबुज, पयोज, जलच, वारिज, नीरज, अग्रज, अनुज, पंकज, आत्मज, सरोज, उरोज, धीरज, मनोज।

139. जा – आत्मजा, गिरिजा, शैलजा, अर्कजा, भानजा, भतीजा, भूमिजा।

140. जात – नवजात, जलजात, जन्मजात।

141. जादा – शहजादा, रईसजादा, हरामजादा, नवाबजादा।

142. ज्ञ – विशेषज्ञ, नीतिज्ञ, मर्मज्ञ, सर्वज्ञ, धर्मज्ञ, शास्त्रज्ञ।

143. – कर्मठ, जरठ, षष्ठ।

144. ड़ा – दुःखड़ा, मुखड़ा, पिछड़ा, टुकड़ा, बछड़ा, हिँजड़ा, कपड़ा, चमड़ा, लँगड़ा।

145. ड़ी – टुकड़ी, पगड़ी, बछड़ी, चमड़ी, दमड़ी, पंखुड़ी, अँतड़ी, टंगड़ी, लँगड़ी।

146. – आगत, विगत, विश्रुत, रंगत, संगत, चाहत, कृत, मिल्लत, गत, हत, व्यक्त, बचत, खपत, लिखत, पढ़त, बढ़त, घटत, आकृष्ट, तुष्ट, संतुष्ट (सम्+तुष्+त)।

147. तन – अधुनातन, नूतन, पुरातन, सनातन।

148. तर – अधिकतर, कमतर, कठिनतर, गुरुतर, ज्यादातर, दृढ़तर, लघुतर, वृहत्तर, उच्चतर, कुटिलतर, दृढ़तर, निम्नतर, निकटतर, महत्तर।

149. तम – प्राचीनतम, नवीनतम, तीव्रतम, उच्चतम, श्रेष्ठतम, महत्तम, विशिष्टतम, अधिकतम, गुरुतम, दीर्घतम, निकटतम, न्यूनतम, लघुतम, वृहत्तम, सुंदरतम, उत्कृष्टतम।

150. ता – श्रोता, वक्ता, दाता, ज्ञाता, सुंदरता, मधुरता, मानवता, महत्ता, बंधुता, दासता, खाता, पीता, डूबता, खेलता, महानता, रमता, चलता, प्रभुता, लघुता, गुरुता, समता, कविता, मनुष्यता, कर्त्ता, नेता, भ्राता, पिता, विधाता, मूर्खता, विद्वता, कठोरता, मृदुता, वीरता, उदारता।

151. ति – गति, मति, पति, रति, शक्ति, भक्ति, कृति।

152. ती – ज्यादती, कृती, ढ़लती, कमती, चलती, पढ़ती, फिरती, खाती, पीती, धरती, भरती, जागती, भागती, सोती, धोती, सती।

153. तः – सामान्यतः, विशेषतः, मूलतः, अंशतः, अंततः, स्वतः, प्रातः, अतः।

154. त्र – एकत्र, सर्वत्र, अन्यत्र, नेत्र, पात्र, अस्त्र, शस्त्र, शास्त्र, चरित्र, क्षेत्र, पत्र, सत्र।

155. त्व – महत्त्व, लघुत्व, स्त्रीत्व, नेतृत्व, बंधुत्व, व्यक्तित्व, पुरुषत्व, सतीत्व, राजत्व, देवत्व, अपनत्व, नारीत्व, पत्नीत्व, स्वामित्व, निजत्व।

156. – चतुर्थ, पृष्ठ (पृष्+थ), षष्ठ (षष्+थ)।

157. था – सर्वथा, अन्यथा, चौथा, प्रथा, पृथा, वृथा, कथा, व्यथा।

158. थी – सारथी, परमार्थी, विद्यार्थी।

159. – जलद, नीरद, अंबुद, पयोद, वारिद, दुःखद, सुखद, अंगद, मकरंद।

160. दा – सर्वदा, सदा, यदा, कदा, परदा, यशोदा, नर्मदा।

161. दान – पानदान, कद्रदान, रोशनदान, कलमदान, इत्रदान, पीकदान, खानदान, दीपदान, धूपदान, पायदान, कन्यादान, शीशदान, भूदान, गोदान, अन्नदान, वरदान, वाग्दान, अभयदान, क्षमादान, जीवनदान।

162. दानी – मच्छरदानी, चूहेदानी, नादानी, वरदानी, खानदानी।

163. दायक – आनन्ददायक, सुखदायक, कष्टदायक, पीड़ादायक, आरामदायक, फलदायक।

164. दायी – आनन्ददायी, सुखदायी, उत्तरदायी, कष्टदायी, फलदायी।

165. दार – मालदार, हिस्सेदार, दुकानदार, हवलदार, थानेदार, जमीँदार, फौजदार, कर्जदार, जोरदार, ईमानदार, लेनदार, देनदार, खरीददार, जालीदार, गोटेदार, लहरदार, धारदार, धारीदार, सरदार, पहरेदार, बूँटीदार, समझदार, हवादार, ठिकानेदार, ठेकेदार, परतदार, शानदार, फलीदार, नोकदार।

166. दारी – समझदारी, खरीददारी, ईमानदारी, ठेकेदारी, पहरेदारी, लेनदारी, देनदारी।

167. दी – वरदी, सरदी, दर्दी।

168. धर – चक्रधर, हलधर, गिरिधर, महीधर, विद्याधर, गंगाधर, फणधर, भूधर, शशिधर, विषधर, धरणीधर, मुरलीधर, जलधर, जालन्धर, शृंगधर, अधर, किधर, उधर, जिधर, नामधर।

169. धा – बहुधा, अभिधा, समिधा, विविधा, वसुधा, नवधा।

170. धि – पयोधि, वारिधि, जलधि, उदधि, संधि, विधि, निधि, अवधि।

171. – नमन, गमन, बेलन, चलन, फटकन, झाड़न, धड़कन, लगन, मिलन, साजन, जलन, फिसलन, ऐँठन, उलझन, लटकन, फलन, राजन, मोहन, सौतन, भवन, रोहन, जीवन, प्रण, प्राण, प्रमाण, पुराण, ऋण, परिमाण, तृण, हरण, भरण, मरण।

172. नगर – गंगानगर, श्रीनगर, रामनगर, संजयनगर, जयनगर, चित्रनगर।

173. नवीस – फड़नवीस, खबरनवीस, नक्शानवीश, चिटनवीस, अर्जीनवीस।

174. नशीन – पर्दानशीन, गद्दीनशीन, तख्तनशीन, जाँनशीन।

175 .ना – नाचना, गाना, कूदना, टहलना, मारना, पढ़ना, माँगना, दौड़ना, भागना, तैरना, भावना, कामना, कमीना, महीना, नगीना, मिलना, चलना, खाना, पीना, हँसना, जाना, रोना, तृष्णा।

176. नाक – दर्दनाक, शर्मनाक, खतरनाक, खौफनाक।

177. नाम – अनाम, गुमनाम, सतनाम, सरनाम, हरिनाम, प्रणाम, परिणाम।

178. नामा – अकबरनामा, राजीनामा, मुख्तारनामा, सुलहनामा, हुमायूँनामा, अर्जीनामा, रोजनामा, पंचनामा, हलफनामा।

179. निष्ठ – कर्मनिष्ठ, योगनिष्ठ, कर्त्तव्यनिष्ठ, राजनिष्ठ, ब्रह्मनिष्ठ।

180. नी – मिलनी, सूँघनी, कतरनी, ओढ़नी, चलनी, लेखनी, मोरनी, चोरनी, चाँदनी, छलनी, धौँकनी, मथनी, कहानी, करनी, जीवनी, छँटनी, नटनी, चटनी, शेरनी, सिँहनी, कथनी, जननी, तरणी, तरुणी, भरणी, तरनी, मँगनी, सारणी।

181. नीय – आदरणीय, करणीय, शोचनीय, सहनीय, दर्शनीय, नमनीय।

182. नु – शान्तनु, अनु, तनु, भानु, समनु।

183. – महीप, मधुप, जाप, समताप, मिलाप, आलाप।

184. पन – लड़कपन, पागलपन, छुटपन, बचपन, बाँझपन, भोलापन, बड़प्पन, पीलापन, अपनापन, गँवारपन, आलसीपन, अलसायापन, वीरप्पन, दीवानापन।

185. पाल – द्वारपाल, प्रतिपाल, महीपाल, गोपाल, राज्यपाल, राजपाल, नागपाल, वीरपाल, सत्यपाल, भोपाल, भूपाल, कृपाल, नृपाल।

186. पाली – आम्रपाली, भोपाली, रुपाली।

187. पुर – अन्तःपुर, सीतापुर, रामपुर, भरतपुर, धौलपुर, गोरखपुर, फिरोजपुर, फतेहपुर, जयपुर।

188. पुरा – जोधपुरा, हरिपुरा, श्यामपुरा, जालिमपुरा, नरसिँहपुरा।

189. पूर्वक – विधिपूर्वक, दृढ़तापूर्वक, निश्चयपूर्वक, सम्मानपूर्वक, श्रद्धापूर्वक, बलपूर्वक, प्रयासपूर्वक, ध्यानपूर्वक।

190. पोश – मेजपोश, नकाबपोश, सफेदपोश, पलंगपोश, जीनपोश, चिलमपोश।

191. प्रद – लाभप्रद, हानिप्रद, कष्टप्रद, संतोषप्रद, उत्साहप्रद, हास्यप्रद।

192. बंद – कमरबंद, बिस्तरबंद, बाजूबंद, हथियारबंद, कलमबंद, मोहरबंद, बख्तरबंद, नजरबंद।

193. बंदी – चकबंदी, घेराबंदी, हदबंदी, मेड़बंदी, नाकाबंदी।

194. बाज – नशेबाज, दगाबाज, चालबाज, धोखेबाज, पतंगबाज, खेलबाज।

195. बान – मेजबान, गिरहबान, दरबान, मेहरबान।

196. बीन – तमाशबीन, दूरबीन, खुर्दबीन।

197. भू – प्रभु (प्र+भू), स्वयंभू।

198. मंद – दौलतमंद, फायदेमंद, अक्लमंद, जरूरतमंद, गरजमंद, मतिमंद, भरोसेमंद।

199. – हराम, जानम, कर्म (कृ+म), धर्म, मर्म, जन्म, मध्यम, सप्तम, छद्म, चर्म, रहम, वहम, प्रीतम, कलम, हरम, श्रम, परम।

200. मत् – श्रीमत्।

201. मत – जनमत, सलामत, रहमत, बहुमत, कयामत।

202. मती – श्रीमती, बुद्धिमती, ज्ञानमती, वीरमती, रूपमती।

203 मय – दयामय, जलमय, मनोमय, तेजोमय, विष्णुमय, अन्नमय, तन्मय, चिन्मय, वाङ्मय, अम्मय, भक्तिमय।

204. मात्र – नाममात्र, लेशमात्र, क्षणमात्र, पलमात्र, किँचित्मात्र।

205. मान – बुद्धिमान, मूर्तिमान, शक्तिमान, शोभायमान, चलायमान, गुंजायमान, हनुमान, श्रीमान, कीर्तिमान, सम्मान, सन्मान, मेहमान।

206. – दृश्य, सादृश्य, लावण्य, वात्सल्य, सामान्य, दांपत्य, सानिध्य, तारुण्य, पाशचात्य, वैधव्य, नैवेद्य, धैर्य, गार्हस्थ्य, सौभाग्य, सौजन्य, औचित्य, कौमार्य, शौर्य, ऐश्वर्य, साम्य, प्राच्य, पार्थक्य, पाण्डित्य, सौन्दर्य, माधुर्य, स्तुत्य, वन्द्य, खाद्य, पूज्य, नृत्य।

207. या – शय्या, विद्य, चर्या, मृगया, समस्या, क्रिया, खोया, गया, आया, खाया, गाया, कमाया, जगाया, हँसाया, सताया, पढ़ाया, भगाया, हराया, खिलाया, पिलाया।

208. – नम्र, शुभ्र, क्षुद्र, मधुर, नगर, मुखर, पाण्डुर, कुंजर, प्रखर, विधुर, भ्रमर, कसर, कमर, खँजर, कहार, बहार, सुनार।

209. रा – दूसरा, तीसरा, आसरा, कमरा, नवरात्रा, पिटारा, निबटारा, सहारा।

210. री – बाँसुरी, गठरी, छतरी, चकरी, चाकरी, तीसरी, दूसरी, भोजपुरी, नागरी, जोधपुरी, बीकानेरी, बकरी, वल्लरी।

211. रू – दारू, चारू, शुरू, घुंघरू, झूमरू, डमरू।

212. – मंजुल, शीतल, पीतल, ऊर्मिल, घायल, पायल, वत्सल, श्यामल, सजल, कमल, कायल, काजल, सवाल, कमाल।

213. ला – अगला, पिछला, मँझला, धुँधला, लाड़ला, श्यामला, कमला, पहला, नहला, दहला।

214. ली – सूतली, खुजली, ढपली, घंटाली, सूपली, टीकली, पहली, जाली, खाली, सवाली।

215. वंत – बलवंत, दयावंत, भगवंत, कुलवंत, जामवंत, कलावंत।

216. व – केशव, राजीव, विषुव, अर्णव, सजीव, रव, शव।

217. वत् – पुत्रवत्, विधिवत्, मातृवत्, पितृवत्, आत्मवत्, यथावत्।

218. वर – प्रियवर, स्थावर, ताकतवर, ईश्वर, नश्वर, जानवर, नामवर, हिम्मतवर, मान्यवर, वीरवर, स्वयंवर, नटवर, कमलेश्वर, परमेश्वर, महेश्वर।

219. वाँ – पाँचवाँ, सातवाँ, दसवाँ, पिटवाँ, चुनवाँ, ढलवाँ, कारवाँ, आठवाँ।

220. वा – बचवा, पुरवा, बछवा, मनवा।

221. वाई – बनवाई, सुनवाई, तुलवाई, लदवाई, पिछवाई, हलवाई, पुरवाई।

222. वाड़ा – रजवाड़ा, हटवाड़ा, जटवाड़ा, पखवाड़ा, बाँसवाड़ा, भीलवाड़ा, दंतेवाड़ा।

223. वाड़ी – फुलवाड़ी, बँसवाड़ी।

224. वान् – रूपवान्, भाग्यवान्, धनवान्, दयावान्, बलवान्।

225. वान – गुणवान, कोचवान, गाड़ीवान, प्रतिभावान, बागवान, धनवान, पहलवान।

226. वार – उम्मीदवार, माहवार, तारीखवार, रविवार, सोमवार, मंगलवार, कदवार, पतवार, वंदनवार।

227. वाल – कोतवाल, पल्लीवाल, पालीवाल, धारीवाल।

228. वाला – पानवाला, लिखनेवाला, दूधवाला, पढ़नेवाला, रखवाला, हिम्मतवाला, दिलवाला, फलवाला, रिक्शेवाला, ठेलेवाला, घरवाला, ताँगेवाला।

229. वाली – घरवाली, बाहरवाली, मतवाली, ताँगेवाली, नखरावाली, कोतवाली।

230. वास – रनिवास, वनवास।

231. वी – तेजस्वी, तपस्वी, मेधावी, मायावी, ओजस्वी, मनस्वी, जाह्नवी, लुधियानवी।

232. वैया – गवैया, खिवैया, रचैया, लगैया, बजैया।

233. व्य – तालव्य, मंतव्य, कर्तव्य, ज्ञातव्य, ध्यातव्य, श्रव्य, वक्तव्य, दृष्टव्य।

234. – कर्कश, रोमश, लोमश, बंदिश।

235. शः – क्रमशः, कोटिशः, शतशः, अक्षरशः।

236. शाली – प्रतिभाशाली, गौरवशाली, शक्तिशाली, भाग्यशाली, बलशाली।

237. शील – धर्मशील, सहनशील, पुण्यशील, दानशील, विचारशील, कर्मशील।

238. शाही – लोकशाही, तानाशाही, इमामशाही, कुतुबशाही, नौकरशाही, बादशाही, झाड़शाही, अमरशाही, विजयशाही।

239. सा – मुझ-सा, तुझ-सा, नीला-सा, मीठा-सा, चिकीर्षा, पिपासा, जिज्ञासा, लालसा, चिकित्सा, मीमांसा, चाँद-सा, गुलाब-सा, प्यारा-सा, छोटा-सा, पीला-सा, आप-सा।

240. साज – जालसाज, जीनसाज, घड़ीसाज, जिल्दसाज।

241. सात् – आत्मसात्, भस्मसात्, जलसात्, अग्निसात्, भूमिसात्।

242. सार – मिलनसार, एकसार, शर्मसार, खाकसार।

243. स्थ – तटस्थ, मार्गस्थ, उदरस्थ, हृदयस्थ, कंठस्थ, मध्यस्थ, गृहस्थ, दूरस्थ, अन्तःस्थ।

244. हर – मनोहर, खंडहर, दुःखहर, विघ्नहर, नहर, पीहर, कष्टहर, नोहर, मुहर।

245. हरा – इकहरा, दुहरा, तिहरा, चौहरा, सुनहरा, रूपहरा, छरहरा।

246. हार – तारनहार, पालनहार, होनहार, सृजनहार, राखनहार, खेवनहार, खेलनहार, सेवनहार, नौसरहार, गलहार, कंठहार।

247. हारा – लकड़हारा, चूड़ीहारा, मनिहारा, पणिहारा, सर्वहारा, तारनहारा, मारनहारा, पालनहारा।

248. हीन – कर्महीन, बुद्धिहीन, कुलहीन, बलहीन, शक्तिहीन, मतिहीन, विद्याहीन, धनहीन, गुणहीन।

249. हुआ – चलता हुआ, सुनता हुआ, पढ़ता हुआ, करता हुआ, रोता हुआ, पीता हुआ, खाता हुआ, हँसता हुआ, भागता हुआ, दौड़ता हुआ, हाँफता हुआ, निकलता हुआ, गिरता हुआ, तैरता हुआ, सोचता हुआ, नाचता हुआ, गाता हुआ, बहता हुआ, बुझता हुआ, डूबता हुआ।

(ग) विदेशी प्रत्यय क्या होता है :- विदेशी प्रत्ययों को दो भागों में बाँटा गया है ।

विदेशी प्रत्यय के भाग :- उर्दू के कुछ प्रत्यय अरबी फारसी में भी प्रयोग किये जाते हैं ।

प्रत्यय = उदहारण इस प्रकार हैं :-

(i) आबाद = अहमदाबाद, इलाहाबाद , हैदराबाद आदि ।

(ii) खाना = दवाखाना, छापाखाना आदि ।

(iii) गर = जादूगर, बाजीगर, शोरगर , सौदागर , कारीगर आदि ।

(iv) ईचा = बगीचा, गलीचा आदि ।

(v) ची = खजानची, मशालची, तोपची , बाबरची , तबलची , अफीमची आदि ।

(vi) दार = मालदार, दूकानदार, जमीँदार , हिस्सेदार , थानेदार आदि ।

(vii) दान = कलमदान, पीकदान, पायदान आदि ।

(viii) वान = कोचवान, बागवान आदि ।

(ix) बाज = नशेबाज, दगाबाज , चालबाज आदि ।

(x) मंद = अक्लमन्द, भरोसेमन्द , जरुरतमन्द , ऐहसानमंद आदि ।

(xi) नाक = दर्दनाक, शर्मनाक आदि ।

(xii) गीर = राहगीर, जहाँगीर आदि ।

(xiii) गी = दीवानगी, ताजगी , सादगी आदि ।

(xiv) गार = यादगार, रोजगार , मददगार , गुनहगार आदि ।

(xv) इन्दा = परिन्दा, बाशिन्दा, शर्मिन्दा, चुनिन्दा आदि ।

(xvi) इश = फरमाइश, पैदाइश, रंजिश आदि ।

(xvii) इस्तान = कब्रिस्तान, तुर्किस्तान, अफगानिस्तान आदि ।

(xviii) खोर = हरामखोर, घूसखोर, जमाखोर, रिश्वतखोर आदि ।

(xix) गाह = ईदगाह, बंदरगाह, दरगाह, आरामगाह आदि ।

(xx) गिरी = कुलीगीरी, मुंशीगीरी आदि ।

(xxi) नवीस = नक्शानवीस, अर्जीनवीस आदि ।

(xxii) नामा = अकबरनामा, सुलहनामा, इकरारनामा आदि ।

(xxiii) बंद = हथियारबन्द, नजरबन्द, मोहरबन्द आदि ।

(xxiv) साज = जिल्दसाज, घड़ीसाज, जालसाज आदि ।

जातिवाचक से भाववाचक संज्ञाएँ बनाने में प्रयुक्त प्रत्यय :- संस्कृत की तत्सम जातिवाचक संज्ञाओं के पीछे तद्धित प्रत्यय लगाकर उसे भाववाचक संज्ञाएँ बना दी जाती है ।

संज्ञा + तद्धित प्रत्यय = भाववाचक संज्ञा इस प्रकार हैं :-

(i) शत्रु , वीर + ता = शत्रुता ,वीरता आदि ।

(ii) गुरु , मनुष्य + त्व = गुरुत्व , मनुष्यत्व आदि ।

(iii) मुनि + अ = मौन आदि ।

(iv) पंडित + य = पांडित्य आदि ।

(v) रक्त + इमा = रक्तिमा आदि ।

व्यक्तिवाचक से अपत्यवाचक संज्ञाएँ बनाने में प्रयुक्त प्रत्यय :- जब किसी नाम के पीछे तद्धित प्रत्यय जोड़ते हैं तब जो संज्ञा बनती है उसे अपत्यवाचक संज्ञा कहते हैं ।

व्यक्ति वाचक संज्ञा + तद्धित प्रत्यय = अपत्यवाचक संज्ञा इस प्रकार हैं :-

(i) वसुदेव , मनु , कुरु , प्रथा , पांडू + अ = वासुदेव , मानव , कौरव , पार्थ , पाण्डव आदि ।

(ii) दिति + य = दैत्य आदि ।

(iii) बदर + आयन = बादरायण आदि ।

(iv) राधा , कुन्ती + एय = राधेय , कौन्तेय आदि ।

विशेषण से भाववाचक संज्ञाएँ बनाने में प्रयुक्त प्रत्यय :- विशेषण संज्ञा के पीछे संस्कृत के तद्धित प्रत्यय जोड़ने से जो संज्ञा बनती है उसे भाववाचक संज्ञा कहते हैं ।

विशेषण संज्ञा + तद्धित प्रत्यय = भाववाचक संज्ञा इस प्रकार हैं :-

(i) बुद्धिमान , मूर्ख , शिष्ट + ता = बुद्धिमता , मूर्खता , शिष्टता आदि ।

(ii) रक्त , शुक्ल + इमा = रक्तिमा , शुक्लिमा आदि ।

(iii) वीर , लघु + त्व = वीरत्व , लघुत्व आदि ।

(iv) गुरु , लघु + अ = गौरव , लाघव आदि ।

संज्ञा से विशेषण संज्ञाएँ बनाने में प्रयुक्त प्रत्यय :- संज्ञा के अंत में संस्कृत के गुण , भाव तथा तद्धित प्रत्यय को जोडकर विशेषण संज्ञा बनती हैं ।

संज्ञा + प्रत्यय = विशेषण संज्ञा इस प्रकार हैं :-

(i) निशा + अ = नैश आदि ।

(ii) तालु , ग्राम + य = तालव्य , ग्राम्य आदि ।

(iii) मुख , लोक + इक = मौखिक , लौकिक आदि ।

(iv) आनन्द , फल + इत = आनन्दित , फलित आदि ।

(v) बल + इष्ठ = बलिष्ठ आदि ।

(vi) निष्ठ + कर्म = कर्मनिष्ठ आदि ।

(vii) मुख , मधु + र = मुखर , मधुर आदि ।

(viii) रक्त + इम = रक्तिम आदि ।

(ix) कुल + ईन = कुलीन आदि ।

(x) मांस + = मांसल आदि ।

(xi) मेधा + वी = मेधावी आदि ।

(xii) तन्द्रा + इल = तन्द्रिल आदि ।

(xiii) तन्द्रा + लु = तंद्रालु आदि ।

अपडेट लगातार हासिल करने के लिए हमे फेसबुक(Facebook) पर ज्वाइन करे Click Now
प्रत्यय की परिभाषा

Leave a Reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *