उपसर्ग की परिभाषा, भेद और उदाहरण

उपसर्ग की परिभाषा, भेद और उदाहरण

उपसर्ग :

उपसर्ग दो शब्दों से मिलकर बना होता है उप+सर्ग। उप का अर्थ होता है समीप और सर्ग का अर्थ होता है सृष्टि करना। संस्कृत एवं संस्कृत से उत्पन्न भाषाओँ में उस अव्यय या शब्द को उपसर्ग कहते है। अथार्त शब्दांश उसके आरम्भ में लगकर उसके अर्थ को बदल देते हैं या फिर उसमें विशेषता लाते हैं उन शब्दों को उपसर्ग कहते हैं। शब्दांश होने के कारण इनका कोई स्वतंत्र रूप से कोई महत्व नहीं माना जाता है।

उदाहरण :- हार एक शब्द है जिसका अर्थ होता है पराजय। लेकिन इसके आगे आ शब्द लगने से नया शब्द बनेगा जैसे आहार जिसका मतलब होता है भोजन।

उपसर्ग की परिभाषा
उपसर्ग की परिभाषा

उपसर्ग के भेद :-

1. संस्कृत के उपसर्ग

2. हिंदी के उपसर्ग

3. अरबी-फारसी के उपसर्ग

4. अंग्रेजी के उपसर्ग

5. उर्दू के उपसर्ग

6. उपसर्ग की भांति प्रयुक्त होने वाले संस्कृत के अव्यय

1. संस्कृत के उपसर्ग :-

1.अति – ( अधिक ,परे , ऊपर , उस पार ,) –

अत्यधिक , अतिशय , अत्यंत , अतिरिक्त , अत्यल्प , अतिक्रमण , अतिवृष्टि , अतिशीघ्र , अत्याचार , अतीन्द्रिय , अत्युक्ति , अत्युत्तम , अत्यावश्यक , अतीव , अतिकाल , अतिरेक आदि।

2. अप – ( बुरा , अभाव , विपरीत , हीनता , छोटा ) –

अपयश , अपमान , अपशब्द , अपराध , अपकार , अपकीर्ति , अपभ्रश , अपव्यय , अपवाद , अपकर्ष , अपहरण , अपप्रयोग , अपशकुन , अपेक्षा आदि।

3. अ – (अभाव , अन , निषेध , नहीं , विपरीत ) –

अधर , अपलक , अटल , अमर , अचल , अनाथ , अविश्वास , अधर्म, अचेतन , अज्ञान , अलग , अनजान , अनमोल , अनेक , अनिष्ट , अथाह , अनाचार , अलौकिक , अस्वीकार , अन्याय , अशोक , अहिंसा , अवगुण , अर्जित आदि।

4. अनु – (पीछे , समान , क्रम , पश्चात ) –

अनुक्रमांक , अनुकंपा , अनुज , अनुरूप , अनुपात , अनुचर , अनुकरण , अनुसार , अनुशासन , अनुराग , अनुग्रह , अनुवाद , अनुस्वार , अनुशीलन , अनुकूल , अनुक्रम , अनुभव , अनुशंसा , अन्वय , अन्वीक्षण , अन्वेषण , अनुच्छेद , अनूदित आदि।

5. आ – (ओर , सीमा , तक , से , समेत , कमी , विपरीत , उल्टा , अभाव , नहीं ) –

आगमन , आजीवन , आमरण , आचरण ,आलेख , आहार , आकर्षण , आकर , आकार , आभार , आशंका , आवेश , आरक्त , आदान , आक्रमण , आकलन , आकाश , आरम्भ , आमुख , आरोहण , आजन्म , आयात , आतप , आगार , आगम , आमोद , आरक्षण , आकर्षण , आबालवृद्ध , आघात आदि।

6. अधि – (श्रेष्ठ , प्रधान , ऊपर , सामीप्य ) –

अधिकार , अधिसूचना , अधिपति , अधिकरण , अधिनायक , अधिमान , अधिपाठक , अधिग्रहण , अधिवक्ता , आधिक्य , अध्धयन , अध्यापन , अधिराज , अध्यात्म , अध्यक्ष , अधिनियम , अधिमास , अधिकृत , अधिक्षण , अध्यादेश , अधीन , अधीक्षक आदि।

7.अभि – ( सामने , पास , ओर , इच्छा प्रकट करना , चारों ओर ) –

अभ्यास , अभ्युदय , अभिमान , अभिषेक ,अभिनय , अभिनव , अभिवादन , अभिभाषण , अभियोग , अभिभूत , अभिभावक , अभ्यर्थी , अभीष्ट , अभ्यंतर , अभीप्सा , अभिनन्दन , अभिलाप , अभीमुख , अभ्युत्थान ,अभियान , अभिसार , अभ्यागत , अभ्यास , अभिशाप ,अभिज्ञान आदि।

8. उप – ( निकट , छोटा , सहायक , सद्र्श , गौण , हीनता ) –

उपकार , उपग्रह , उपमंत्री , उपहार , उपदेश , उपवन , उपनाम , उपचार , उपसर्ग , उपयोग , उपभोग , उपभेद , उपयुक्त , उपेक्षा , उपाधि , उपाध्यक्ष ,उपकूल , उपनिवेश , उपस्थिति , उपासना , उपदिशा , उपवेद , उपनेत्र , उपरांत , उपसंहार , उपकरण , उपकार आदि।

9. प्र – ( आगे , अधिक , ऊपर , यश ) –

प्रमाण , प्रयोग , प्रताप , प्रबल , प्रस्थान , प्रकृति , प्रमुख ,प्रदान , प्रचार , प्रसार , प्रहार , प्रयत्न , प्रभंजन , प्रपौत्र , प्रारम्भ , प्रोज्जवल , प्रेत , प्राचार्य , प्रयोजक , प्रार्थी , प्रक्रिया , प्रवाह , प्रख्यात , प्रकाश , प्रकट , प्रगति , प्रपंच , प्रलाप , प्रभुता , प्रपिता , प्रकोप , प्रभु , प्रयास आदि।

10. वि – ( विशिष्ट , भिन्न , हीनता ,असमानता , अभाव ) –

विरोध , विपक्ष , विदेश , विकल , वियोग , विनाश , विराम ,विजय , विज्ञान , विलय , विहार , विख्यात , विधान , व्यवहार , व्यर्थ , व्यायाम , व्यंजन , व्याधि , व्यसन , व्यूह , विकास , विधवा , विवाद , विशेष , विस्मरण , विभाग , विकार , विमुख , विनय , विनंती , विफल , विसंगति , विवाह , विभिन्न ,विश्राम आदि।

11. उत – ( श्रेष्ठ , ऊपर , ऊँचा ) –

उल्लास , उज्ज्वल , उत्थान , उन्नति , उदघाटन , उत्तम , उत्पन्न , उत्पत्ति , उत्पीडन , उत्कंडा, उत्तम , उत्कृष्ट , उदय , उद्गम , उत्कर्ष , उत्पल , उल्लेख , उत्साह , उत्पात , उतीर्ण , उभ्दिज्ज आदि।

12. प्रति – ( विरुद्ध , प्रत्येक , सामने , बराबरी , उल्टा , हर एक ) –

प्रत्याशा , प्रतिकूल , प्रतिकार , प्रतिष्ठा , प्रत्येक , प्रतिहिंसा , प्रतिरूप , प्रतिध्वनी , प्रतिनिधि , प्रतीक्षा , प्रत्युत्तर , प्रतीत , प्रतिक्षण , प्रतिदान , प्रत्यक्ष ,प्रतिवर्ष , प्रत्यपर्ण , प्रतिद्वंदी , प्रतिशोध , प्रतिरोधक , प्रतिघात , प्रतिध्वनी आदि।

13. सु – ( अच्छा , सरल , सुखी , सहज ,सुंदर , अधिक ) –

सुशील , स्वागत , स्वल्प , सुगम , सुबोध , सुपुत्र ,सुधार , सुगंध , सुगति , सुगन्ध, सुगति, सुबोध, सुयश, सुमन , सुलभ , सुअवसर, सूक्ति ,सुदूर , सुजन , सुशिक्षित , सुपात्र , सुगठित , सुहाग , सुकर्म , सुकृत , सुभाषित , सुकवि , सुरभि आदि।

14. सम – ( अच्छा , पूर्णता , संयोग , उत्तम , साथ ) –

संताप , संभावना , संयोग , संशोधन , सम्मान , सम्मेलन ,संकल्प, संचय, सन्तोष, संगठन, संचार , संलग्न , संहार, संशय, संरक्षा ,संकल्प, संग्रह, संन्यास, संस्कार, संरक्षण, संहार , सम्मुख, संग्राम , संभव , संतुष्ट , संचालन , संजय आदि।

15. सह – ( साथ ) –

सहोदर , सहपाठी , सहगान , सहचर , सहमती , सहयोग , सहमत आदि।

16. पर – ( अन्य ) –

परदेश , परलोक , पराधीन आदि।

17. कु – ( बुरा ,हीनता ) –

कुपुत्र , कुरूम , कुकर्म , कुमति ,कुयोग , कुकृत्य ,कुख्यात , कुखेत , कुपात्र , कुकाठ , कपूत , कुढंग आदि।

18. परि – ( चारों ओर , पास , आसपास ) –

परिवार , परिणाम , पर्यावरण , परिजन , परिक्रम , परिक्रमा , परिपूर्ण, परिमार्जन,परिहार, परिक्रमण, परिभ्रमण, परिधान,परिहास, परिश्रम, परिवर्तन, परीक्षा,पर्याप्त, पर्यटन , पर्यन्त ,परिमित , परिपूर्ण , परिपाक, परिधि आदि।

19. अव – ( हीन , बुरा ,अनादर , पतन ) –

अवशेष , अवगुण , अवकाश , अवसर , अवनति , अवज्ञा , अवधारण, अवगति, अवतार, अवलोकन, अवतरण , अवगत , अवस्था , अवनत , अवसान , अवरोहन , अवगणना , अवकृपा आदि।

20. निर – ( निषेध ,रहित , बिना , बाहर ) –

निर्बल , निर्मल , निर्माण , निर्जन , निरकार , निरपराध, निराहार, निरक्षर, निरादर, निरहंकार, निरामिष, निर्जर, निर्धन, निर्यात, निर्दोष, निरवलम्ब, नीरोग, नीरस, निरीह, निरीक्षण , निरंजन , निराषा , निर्गुण , निर्भय , निर्वास , निराकरण , निर्वाह , निदोष , निर्जीव , निर्मूल आदि।

21. पूरा – ( पुराना , पहला ) –

पुरातत्व , पुरातन , पुरावरित्त आदि।

22. सत – (अच्छा ) –

सदाचार , सत्पुरुष , सत्कर्म , सत्संग , सद्भावना आदि।

23. दुर – ( कठिन , बुरा , विपरीत ,दुष्ट , हीन )-

दुराशा, दुराग्रह, दुराचार, दुरवस्था, दुरुपयोग, दुरभिसंधि, दुर्गुण, दुर्दशा , दुर्घटना, दुर्भावना, दुरुह ,दुरुक्ति , दुर्जन , दुर्गम , दुर्बल , दुर्लभ , दुखद , दुरावस्था , दुर्दमनीय , दुर्भाग्य आदि।

24. दुस – ( बुरा , विपरीत , कठिन , दुष्ट , हीन )-

दुश्चिन्त, दुश्शासन, दुष्कर, दुष्कर्म, दुस्साहस, दुस्साध्य,दुष्कृत्य , दुष्प्राप्य , दु:सह आदि।

25. नि – ( बिना , विशेष , निषेध , अभाव , भीतर , नीचे , अतिरिक्त )-

निडर, निगम, निवास, निदान, निहत्थ, निबन्ध, निदेशक, निकर, निवारण, न्यून, न्याय, न्यास, निषेध, निषिद्ध ,नियुक्त , निपात , नियोग , निपात , निरूपा , निदर्शन , निवास , निरूपण , निम्न , निरोध , निकामी , निजोर आदि।

26. निस – ( बिना ,आहार , बाहर , निषेध , रहित )-

निश्चय, निश्छल, निष्काम, निष्कर्म , निष्पाप, निष्फल, निस्तेज, निस्सन्देह , निस्तार , निस्सार , निश्चल , निश्चित ,निष्फल , नि:शेष आदि।

27. परा – ( विपरीत , पीछे , अधिक , अनादर , नाश )-

पराजय, पराभव, पराक्रम, परामर्श, परावर्तन, पराविद्या, पराकाष्ठा , पराभूत , पराधीन आदि।

28. अन – ( नहीं , बुरा , अभाव , निषेध )-

अनन्त, अनादि, अनेक, अनाहूत, अनुपयोगी, अनागत, अनिष्ट, अनीह , अनुपयुक्त, अनुपम, अनुचित, अनन्य , अनजान , अनमोल , अपढ़ , अनजान , अन्थाह आदि।

29. अध् – (आधे ) –

अधमरा , अधजला , अधपका , अधखिला , अध्सेरा , अधजल , अधस्थल , अधोगति आदि।

30. उन – ( एक कम ) –

उन्नीस , उनतीस , उन्चास , उनसठ , उनहत्तर आदि।

31. औ – ( हीनता , निषेध ) –

औगुन , औघट , औसर , औढर आदि।

32. दु – ( बुरा , हीन ) –

दुकाल , दुबला आदि।

33. बिन – ( निषेध ) –

बिनजाना , बिनब्याहा , बिनबोया , बिनदेखा , बिनखाया , बिनचखा , बिनकाम आदि।

34. भर – ( पूरा , ठीक ) –

भरपेट , भरसक , भरपूर , भरदिन आदि।

35. चिर – ( बहुत , आनन्द ) –

चिरायु , चिरंतन , चिरंजीवी आदि।

36. तत – ( समान ) –

तत्काल , तत्सम , तत्पर आदि।

37. स्व – ( अपना ) –

स्वरोजगार , स्वतंत्र , स्वभाव आदि।

38. अपि – (आवरण )-

अपिधान आदि।

2. हिंदी के उपसर्ग :-

1. अन – (अभाव , निषेध , नहीं ) –

अनजान , अनकहा , अनदेखा , अनमोल , अनबन , अनपढ़ , अनहोनी , अछूत , अचेत , अनचाहा , अनसुना , अलग , अनदेखी आदि।

2. अध् – ( आधा )

अधपका , अधमरा , अधक्च्चा , अधकचरा , अधजला , अधखिला , अधगला , अधनंगा आदि।

3. उन – ( एक कम ) –

उनतीस , उनचास , उनसठ , उनहत्तर , उनतालीस , उन्नीस , उन्नासी आदि।

4. दु – (बुरा , हीन , दो , विशेष , कम ) –

दुबला , दुर्जन , दुर्बल , दुलारा , दुधारू , दुसाध्य , दुरंगा , दुलत्ती , दुनाली , दुराहा , दुपहरी , दुगुना , दुकाल आदि।

5. नि – ( रहित , अभाव , विशेष , कमी ) –

निडर , निक्कमा , निगोड़ा , निहत्था , निहाल आदि।

6. अ -( अभाव , निषेध ) –

अछुता , अथाह , अटल , अचेत आदि।

7. कु – ( बुरा , हिन् ) –

कुचाल , कुचैला , कुचक्र , कपूत , कुढंग , कुसंगति , कुकर्म , कुरूप , कुपुत्र , कुमार्ग , कुरीति , कुख्यात , कुमति आदि।

8. औ – (हीन , अब , निषेध ) –

औगुन , औघर , औसर ,औसान , औघट , औतार , औगढ़ , औढर आदि।

9. भर – ( पूरा , ठीक ) –

भरपेट , भरपूर , भरसक , भरमार , भरकम , भरपाई , भरदिन आदि।

10. सु – ( सुंदर , अच्छा ) –

सुडौल , सुजान , सुघड़ , सुफल , सुनामी , सुकाल , सपूत आदि।

11. पर – ( दूसरी पीढ़ी , दूसरा , बाद का ) –

परलोक , परोपकार , परसर्ग , परहित , परदादा , परपोता , परनाना , परदेशी , परजीवी , परकोटा , परलोक , परकाज आदि।

12. बिन – ( बिना , निषेध ) –

बिनब्याहा , बिनबादल , बिनपाए , बिनजाने , बिनखाये , बिनचाहा , बिनखाया , बिनबोया , बिनामांगा , बिनजाया , बिनदेखा , बिनमंगे आदि।

13. चौ – (चार ) –

चौपाई , चौपाया , चौराहा , चौकन्ना , चौमासा , चौरंगा , चौमुखा , चौपाल आदि।

14. उ – ( अभाव , हीनता ) –

उचक्का , उजड़ना , उछलना , उखाड़ना , उतावला , उदर , उजड़ा , उधर आदि।

15. पच – (पांच ) –

पचरंगा , पचमेल , पचकूटा , पचमढ़ी आदि।

16. ति – ( तीन ) –

तिरंगा , तिराहा , तिपाई , तिकोन , तिमाही आदि।

17 . का – ( बुरा ) –

कायर , कापुरुष , काजल आदि।

18. स – ( सहित ) –

सपूत , सफल , सबल , सगुण , सजीव ,सावधान , सकर्मक आदि।

19. चिर – (सदैव ) –

चिरकाल , चिरायु , चिरयौवन , चिरपरिचित , चिरस्थायी , चिरस्मरणीय , चिरप्रतीक्षित आदि।

20. न – (नहीं ) –

नकुल , नास्तिक , नग , नपुंसक , नगण्य , नेति आदि।

21. बहु – (ज्यादा ) –

बहुमूल्य , बहुवचन , बहुमत , बहुभुज , बहुविवाह , बहुसंख्यक , बहुपयोगी आदि।

22. आप – (स्वंय ) –

आपकाज , आपबीती , आपकही , आपसुनी आदि।

23. नाना – (विविध ) –

नानाप्रकार , नानारूप , नानाजाति , नानाविकार आदि।

24. क – (बुरा , हीन ) –

कपूत , कलंक , कठोर , कचोट आदि।

25. सम – ( समान ) –

समतल , समदर्शी , समकोण , समकक्ष आदि।

26. अव – (हीन , निषेध ) –

औगुन , औघर , औसर , औसान आदि।

3. अरबी -फारसी के उपसर्ग :-

1.दर – (में , मध्य में ) –

दरकिनार , दरमियान , दरअसल , दरकार , दरगुजर , दरहकीकत आदि।

2. कम – ( थोडा , हीन , अल्प ) –

कमजोर , कमबख्त , कमउम्र , कमअक्ल , कमसमझ , कमसिन आदि।

3. ला – (नहीं , रहित ) –

लाइलाज , लाजवाब, लापरवाह , लापता ,लावारिस , लाचार , लामानी , लाजवाल आदि।

4. ब – (के साथ , और , अनुसार ) –

बखूबी , बदौलत , बदस्तूर , बगैर , बनाम , बमुश्किल आदि।

5. बे – (बिना ) –

बेनाम , बेपरवाह , बेईमान , बेरहम , बेहोश , बैचैन , बेइज्जत , बेचारा , बेवकूफ , बेबुनियाद ,बेवक्त , बेतरह , बेअक्ल , बेकसूर , बेनामी , बेशक आदि।

6. बा – ( साथ से , सहित ) –

बाकायदा , बादत , बावजूद , बाहरो , बाइज्जत , बाअदब , बामौका , बाकलम , बाइंसाफ , बामुलाहिजा आदि।

7. बद – (बुरा , हीनता ) –

बदनाम , बदमाश , बदतमीज , बदबू , बदसूरत , बदकिस्मत , बदहजमी , बददिमाग , बदमजा , बदहवास , बददुआ , बदनीयत , बदकार आदि।

8. ना – (अभाव ) –

नालायक , नाकारा , नाराज , नासमझ , नाबालिक , नाचीज , नापसंद , नामुमकिन , नामुराद , नाकामयाब , नाकाम , नापाक आदि।

9. गैर – (भिन्न , निषेध ) –

गैरहाजिर , गैरकानूनी , गैरसरकारी , गैरजिम्मेदार , गैरमुल्क , गैरवाजिब , गैरमुमकिन , गैरमुनासिब आदि।

10. हम – ( आपस में , समान , साथ वाला ) –

हमराज , हमदर्द , हमजोली , हमनाम , हमउम्र , हमदम , हमदर्दी , हमराह , हमसफर आदि।

11. हर – ( सब , प्रत्येक ) –

हरलाल , हरसाल , हरवक्त ,हररोज , हरघडी , हरएक , हरदिन , हरबार आदि।

12. खुश – (अच्छा ) –

खुसबू , खुशनसीब , खुशमिजाज , खुशदिल , खुशहाल , खुशखबरी , खुशकिस्मत आदि।

13. सर – ( मुख्य ) –

सरताज , सरदार , सरपंच , सरकार , सरहद , सरगना आदि।

14. अल – ( अलमस्त , निश्चित , अंतिम ) –

अलबत्ता , अलबेला , अलविदा आदि।

4. अंग्रेजी के उपसर्ग :-

1. हाफ – ( आधा ) –

हाफ पेंट , हाफ बाड़ी , हाफटिकट , हाफरेट , हाफकमीज आदि।

2. सब – ( अधीन , नीचे ) –

सब पोस्टर , सब इंस्पेक्टर , सबजज , सबकमेटी , सबरजिस्टर आदि।

3. चीफ – (प्रमुख ) –

चीफ मिनिस्टर , चीफ इंजीनियर , चीफ सेक्रेटरी आदि।

4. जनरल – (प्रधान , सामान्य ) –

जनरल मैनेजर , जनरल सेक्रेटरी , जनरल इंश्योरेंस आदि।

5. हैड – ( मुख्य ) –

हैड मुंशी , हैड पंडित , हेडमास्टर , हेड क्लर्क , हेड ऑफिस , हेड कांस्टेबल आदि।

6. डिप्टी – ( सहायक ) –

डिप्टी कलेक्टर , डिप्टी रजिस्टर , डिप्टी मिनिस्टर आदि।

7. वाइस – ( सहायक , उप ) –

वाइसराय , वाइस चांसलर , वाइस प्रेजिडेंट , वाइस प्रिंसिपल आदि।

8. एक्स – ( मुक्त ) –

एक्सप्रेस , एक्स कमिश्नर , एक्स स्टूडेंट , एक्स प्रिंसिपल आदि।

5. उर्दू के उपसर्ग :-

1. अल – (निश्चित ) –

अलगरज , अलबत्ता आदि।

2. कम – ( थोडा , हीन ) –

कमजोर , कमउम्र , कमबख्त , कमसिन , कमख्याल , कमदिमाग , कमजात आदि।

3. खुश – (अच्छा ) –

खुशनसीब , खुशहाल , खुशकिस्मत , खुशदिल , खुशनुमा , खुशगवार , खुशमिजाज , खुसबू आदि।

4. गैर – (निषेध , के बिना ) –

गैरहाजिर , गैरकानूनी , गैरसरकारी , गैरजरूरी , गैरकौम , गैरहाजिब , गैरमुनासिब आदि।

5. दर – ( में ) –

दरकार , दरबार , दरमियान , दरअसल , दरहकीकत आदि।

6. ना – ( अभाव , निषेध ) –

नालायक , नासमझ , नाबालिक , नाराज , नामुमकिन , नादान , नापसंद , नामुराद , नाकामयाब , नाचीज , नापाक , नाकाम आदि।

7. बद – ( बुरा ) –

बदतर , बदनाम , बदकिस्मत , बदसूरत , बदमाश , बददिमाग , बदचलन , बदहजमी , बदमजा , बददुआ , बदनीयत , बदकार आदि।

8. बर – (बाहर , ऊपर ) –

बरखास्त , बरदास्त , बरबाद , बरवक्त , बरकरार , बरअक्स , बरजमा आदि।

9. बे – ( बिना ) –

बेवक्त , बेझिझक , बेवकूफ , बेइज्जत , बेकाम , बेअसर , बेरहम , बेईमान , बेचारा , बेअक्ल , बेबुनियाद , बेतरह , बेमानी , बेशक आदि।

10. ला – ( बिना , रहित ) –

लाजवाब , लापता , लाचार , लावारिस , लापरवाह , लाइलाज , लामानी , लाइल्म आदि।

11. हर – ( प्रत्येक , प्रति ) –

हरदम , हरवक्त , हरपल , हरदिन , हरसाल , हरएक , हरबार आदि।

12. हम – ( समान , बराबर ) –

हमसफर , हमदर्द , हमशक्ल , हमउम्र , हमदर्दी , हमपेशा , हमराज , हमदम आदि।

13. बिल – ( के साथ , बिना ) –

बिलआखिर , बिलकुल , बिलवजह , बिलावजह , बिलाशक , बिलालिहज , बिलानागा आदि।

14. फिल /फी – ( में प्रति ) –

फ़िलहाल , फिआदमी , फीसदी आदि।

15. ब – ( और , अनुसार ) –

बनाम , बदौलत , बदस्तूर , बगैर , बमुश्किल आदि।

16. बा – ( सहित , अनुसार ) –

बाकायदा , बाइज्जत , बाअदब , बामौका , बाकलम , बामुलाहिजा आदि।

17. सर – ( मुख्य ) –

सरताज , सरदार , सरपंच , सरकार , सरहद , सरगना आदि।

6. उपसर्ग की भांति प्रयुक्त होने वाले संस्कृत के अव्यय :-

1. का – ( निषेध ) – कापुरुष आदि।

2. कु – ( हीन ) – कुपुत्र आदि।

3. चिर – ( बहुत देर ) –

चिरकाल , चिरायु , चिरंतन , चिरंजीवी , चिरकुमार आदि।

4. अ – ( निषेध , अभाव ) –

अधर्म , अनीति , अनन्त , अज्ञान , अभाव , अचेत , अशोक , अकाल आदि।

5. अन – ( निषेध ) –

अनीति , अनन्त , अनागत , अनर्थ , अनादि आदि।

6. अंतर – ( भीतर ) –

अन्तर्नाद , अन्तर्ध्यान , अंतरात्मा , अंतर्राष्ट्रीय , अंतर्जातीय आदि।

7. स – ( सहित ) –

सजल , सकल , सहर्ष आदि।

8. अध्: – ( नीचे ) –

अध्:पतन , अधोगति , अधोमुख , अधोलिखित आदि।

9. पुरस – ( आगे ) –

पुरस्कार , पुरस्कृत आदि।

10. पुनः – ( फिर ) –

पुनर्गमन , पुनर्जन्म , पुनर्मिलन , पुनर्लेखन , पुनर्जीवन आदि।

11. पुरा – ( पुराना ) –

पुरातत्व , पुरातन , पुरावृत आदि।

12. तिरस – ( बुरा , हीन ) –

तिरस्कार , तिरोभाव आदि।

13. सत – ( श्रेष्ठ , सच्चा ) –

सत्कार , सज्जन , सत्कार्य , सदाचार , सत्कर्म आदि।

14. अंत: – (भीतरी ) –

अंत:करण , अंत:पुर , अंतर्मन , अंतर्देशीय आदि।

15. बहिर – ( बाहर ) –

बहिर्गमन , बहिष्कार आदि।

16. सम – ( समान ) –

समकालीन , समदर्शी , समकोण ,समकालिक आदि।

17. सह – ( साथ ) –

सहकार , सहपाठी , सहयोग , सहचर आदि।



दो उपसर्गों से बने उपसर्ग :-

1. अ+नि+यंत्रित = अनियंत्रित
2. प्रति+उप+कार = प्रतुप्कार
3. परी+आ+वरण = पर्यावरण
4. अति+आ+चार = अत्याचार
5. सु+प्र+स्थान = सुप्रस्थान
6. अन+आ+गत = अनागत
7. वि+आ+करण = व्याकरण
8. अ+परा+जय = अपराजय
9. सत+आ+चार = सदाचार
10. निर+अभि+मान = निरभिमान
11. सु+आ+गत = स्वागत
12. अन+आ+चार = अनाचार आदि।

अपडेट लगातार हासिल करने के लिए हमे फेसबुक(Facebook) पर ज्वाइन करे Click Now

सुबह 7 बजे से पहले ये 7 कार्य अवश्य करें | नवीन जिलों का गठन (राजस्थान) | Formation Of New Districts Rajasthan राजस्थान में स्त्री के आभूषण (women’s jewelery in rajasthan) Best Places to visit in Rajasthan (राजस्थान में घूमने के लिए बेहतरीन जगह) हिमाचल प्रदेश में घूमने की जगह {places to visit in himachal pradesh} उत्तराखंड में घूमने की जगह (places to visit in uttarakhand) भारत में राष्ट्रीय राजमार्ग की सूची Human heart (मनुष्य हृदय) लीवर खराब होने के लक्षण (symptoms of liver damage) दौड़ने के लिए कुछ टिप्स विश्व का सबसे छोटा महासागर हिंदी नोट्स राजस्थान के राज्यपालों की सूची Biology MCQ in Hindi जीव विज्ञान नोट्स हिंदी में कक्षा 12 वीं कक्षा 12 जीव विज्ञान वस्तुनिष्ठ प्रश्न हिंदी में अलंकार की परिभाषा, भेद और उदाहरण Class 12 Chemistry MCQ in Hindi Biology MCQ in Hindi जीव विज्ञान नोट्स हिंदी में कक्षा 12 वीं भारत देश के बारे में सामान्य जानकारी राजस्थान की खारे पानी की झील राजस्थान का एकीकरण